سپهرغرب، گروه زیست‌بوم - طاهره ترابی‌مهوش: رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور گفت: مشکل اصلی بروز گردوغبار در کشور طی چند سال اخیر طبق بررسی‌های انجام‌شده این است که متأسفانه حق‌آبه طبیعت به آن اختصاص داده نمی‌شود.

29 خرداد بود که کارشناس مرکز پیش‌بینی هواشناسی استان همدان در تشریح وضعیت آب‌وهوای همدان، گفت: طی روزهای گذشته پدیده غبار در آسمان همدان مشاهده شده است که با توجه به کمبود بارش می‌تواند منشأ داخلی داشته باشد و ‌نمی‌توان گفت به‌طور کامل غبار فرا منطقه‌ای است.

روح‌الله زاهدی ادامه داد: طی ساعات آینده افزایش غلظت گردوخاک را در آسمان همدان شاهد هستیم که به غبار رقیق معروف است براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص چرایی و راهکار این اتفاق در حوزه آب‌وخاک و محیط‌زیست با دکتر رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور گفت‌وگویی را دراین‌باره ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

داوود نیک‌کامی با بیان اینکه بخش عمده‌ای از آلودگی‌هایی که در دهه اخیر دامن‌گیر کشور شده ناشی از گردوغباری است که از اراضی و کاربری‌های مختلف سرچشمه می‌گیرد،گفت: با توجه به اهمیت موضوع، مطالعه‌ای توسط پژوهشکده مدیریت آب و آبخیزداری کشور برای سازمان حفاظت از محیط‌زیست کشور انجام شد.

وی، افزود: در این مطالعه 12 استان غربی و جنوب غربی موردبررسی قرار گرفتند که بر اساس آن کانون‌ها و منشأ گردوغبار در این استان‌ها مشخص و تعیین شد.

وی با بیان اینکه گزارش انجام‌شده به سازمان مربوطه تحویل داده شد ابراز کرد: مشکل اصلی طبق بررسی‌های انجام‌شده این است که متأسفانه حق‌آبه طبیعت به آن اختصاص داده نمی‌شود.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور ادامه داد: درواقع بخش عمده‌ای از آب موجود در سرشاخه‌ها مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد و علاوه بر این، وجود سدهای بی‌شمار در مسیر جریان آب در شکل طبیعی ساخته شده که جلوی این جریان طبیعی را سد کرده‌اند.

نیک‌کامی با تأکید براینکه همین امر منجر به آن می‌شود که مرداب و مناطق پایین‌دست این سدها به‌شدت دستخوش تغییرات آبی قرار گیرند اذعان کرد: همین امر نتیجه‌ای جز تغییر در وضعیت پوشش گیاهی نخواهد داشت که با کاهش پوشش گیاهی، خاک لخت در معرض جریان باد قرار می‌گیرد.

وی گفت: بنابراین طبیعی است که در بخش‌هایی از مراتع پست یک حوزه آبخیز که معمولاً کانون جمع شدن آب در آن منطقه پیش از استقرار سدها بوده و به‌طور طبیعی در آن شاهد ته‌نشین شدن ریزدانه‌ها همراه با آب بودیم، در نبود آب با کوچک‌ترین جریان باد این گردوغبار به هوا برمی‌خیزد و در پی این اتفاق دیگر مناطق به‌صورت گرد و غبارآلوده می‌شوند.

استاد پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی کشور با بیان اینکه دراین‌بین یکی از استان‌های مورد مطالعه در این بررسی‌ها استان همدان بود، عنوان کرد: در واقع کانون‌های گردوخاک در این استان مشخص و راهکار لازم نیز در ارائه گزارش مورد توجه قرار گرفت.

نیک‌کامی با اشاره به اینکه یکی از راهکارهای اساسی موجود حسابداری آب است، گفت: در این حالت سهمیه آب طبیعت را به هر طریق ممکن به آن تخصیص دهیم.

وی با تأکید براینکه راهکار دوم استفاده از سیلاب‌ها در روش‌های آبخیزداری است اظهار کرد: با استفاده از این روش‌ها آب‌هایی که به‌صورت دفعی از حوزه آبخیز خارج می‌شود را می‌توان به آبخوان‌ها برگرداند.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور ادامه داد: بر اساس مطالعات حوزه منابع آب می‌توان این آب‌ها را به روش‌های مختلف استحصال و در عرصه رها کردن، منجر به احیای پوشش گیاهی منطقه شد.

نیک‌کامی با تأکید براینکه در استان همدان این مهم از طریق پژوهشکده آبخیزداری انجام و با رها کردن آب سیلاب در آبخوان‌ها به اجرا درآمده است، ابراز کرد: در این روش بخش اعظمی از سیلاب‌ها استحصال و با پخش شدن در عرصه به‌ویژه در مناطق کوهپایه‌ای و مناطق مخروط‌افکنه‌ها علاوه بر احیای پوشش گیاهی منجر به احیای خاک می‌شود.

وی با اشاره به اینکه اجرای این مهم ازآنجا در همدان اهمیت دارد که طی سال‌های اخیر شاهد ایجاد فرونشست زمین در تعداد بی‌شماری از دشت‌های این استان بوده‌ایم اذعان کرد: این اتفاق به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی است.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با بیان اینکه این سیستم هم منجر به احیای آب‌های زیر‌زمینی و درعین‌حال احیای پوشش گیاهی می‌شود، ابراز کرد: این مهم با افزایش رطوبت خاک از برخواست گردوخاک و در پی آن بروز آلودگی جلوگیری می‌کند.

نیک‌کامی با بیان اینکه البته کاهش بارندگی‌ها نیز در افزایش گردو غبار شهرها مؤثر است تصریح کرد: اگر میزان بارندگی یک منطقه طی یک سال از میزان متوسط بارندگی کمتر باشد به ‌آن سال خشک اطلاق می‌شود.

وی با تأکید براینکه خشکی زمین در میزان پوشش گیاهی حوزه آبخیز مؤثر است، تشریح کرد: در نتیجه بادهای منطقه می‌توانند به‌راحتی ذرات ریز خاک را از سطوح فاقد پوشش جدا و در هوا پراکنده کنند.

رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور با بیان اینکه به‌طور متوسط در دهه‌های مختلف بیلان تبخیر و تعرق، پنج میلی‌متر و دارای شیب مثبت است اذعان کرد: این بدان معنا است که چیزی حدود پنج میلی‌متر از رطوبت خاک را از دست می‌دهیم که افزایش گرما این روند را شدت می‌بخشد.

نیک‌کامی با تأکید براینکه طی سال‌های اخیر شیب منحنی بارش چیزی حدود یک تا 1.5 میلی‌متر منفی است، تصریح کرد: تأسف‌بارتر اینکه با افزایش تبخیر و تعرق بارش کم خواهد شد و درعین‌حال شاهد بروز سیلاب‌ها نیز هستیم.

وی با بیان اینکه بروز این اتفاق در طبیعت بیانگر منطقی با این مفهوم است که با افزایش تبخیر و تعرق و کاهش میزان پوشش گیاهی و در سوی دیگر مدیریت غلط از زمین و بهره‌برداری غیر اصولی از کاربری‌ها منجر به آن می‌شود که ضریب نفوذپذیری آب در خاک نیز کاهش یابد، اذعان کرد: این مهم در ضریب روان آب نیز تأثیرگذار خواهد بود.

این استاد تمام دانشگاه با بیان اینکه خشک بودن زمین منجر به آن می‌شود که آب باران در زمین فرو نرفته و سیلاب شکل بگیرد تشریح کرد: برای حل این معضل می‌بایست بحث‌های مختلف آبخیزداری در عرصه دشت‌ها و مراتع به اجرا درآید.

نیک‌کامی با بیان اینکه متأسفانه بها و اعتبارات لازم به بخش آبخیزداری داده نمی‌شود، ابراز کرد: علاوه بر نبود اعتبارات یکسری کارهای غلط نیز در عرصه‌ها انجام می‌پذیرد.

وی در پاسخ به این سؤال وظیفه که دو دستگاه متولی همچون منابع طبیعی و سازمان حفاظت از محیط‌زیست در عرصه چیست، تصریح کرد: گرچه بخشی از این گردوغبار از خارج از کشور به استان‌های غربی وارد می‌شود اما مسئله اینجاست که در کشور در حوزه آبخیزداری نیازمند مدیریت یکپارچه هستیم.

وی با بیان اینکه هر حوزه آبخیز همچون یک استان و یا شهر است که نیازمند یک مدیریت واحد است، ابراز کرد: درواقع پسوندِ داری در انتهای کلمه آبخیزداری به معنای مدیریت است که متأسفانه در سازوکار تشکیلاتی به لحاظ نقشه سیاسی و مدیریتی کشور بنده این فضا را رصد نکردم.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه باید به جای شوراهای آب، خاک، محیط‌زیست و شورای عشایری یک شورای عالی آبخیزداری در سطح کلان کشور شکل گیرد، تصریح کرد: ازآنجاکه در تمامی این شوراها تصمیم‌سازی و مدیریت عرصه‌ها و نحوه مدیریت این عرصه‌ها به‌صورت جزیره‌ای مورد توجه است نمی‌توانند برای حل این مشکلات چاره‌سازی کنند.

نیک‌کامی ادامه داد: بنابراین شورای عالی ‌آبخیزداری می‌تواند به‌عنوان یک مرجع نقش‌آفرینی کند.

وی با تأکید براینکه در هرحوزه آبخیز نیز می‌بایست شورای آبخیزداری تشکیل شود، تصریح کرد: این شورا با بررسی منابع آب، خاک و دیگر داشته‌ها در حوزه آبخیز متناسب با پتانسیل موجود برنامه‌ریزی، مدیریت و سیاست می‌کند.

معاونت نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان نیز در ادامه افزود: با توجه به خشک شدن دشت‌ها و مرداب‌ها در مناطق پست، جابه‌جایی خاک سطح مرداب و این‌گونه مناطق با اندک وزش باد سهل و آسان شد و این موضوع علاوه بر منشأ خارجی، بروز منشأ داخلی در به وجود آمدن ریزگرد را نیز موجب شد.

عادل عربی گفت: پدیده گردوغبار از دهه گذشته کشور را فرا گرفت و با وجود افزایش بارندگی و احیای برخی تالاب‌ها نظیر تالاب خوزستان همچنان ادامه دارد.

وی اضافه کرد: عمده‌ترین کانون بروز ریزگرد در ایران منشأ خارجی دارد و طبق بررسی‌های صورت گرفته سه کشور اردن، عراق و عربستان عامل اصلی بروز این پدیده هستند.

وی اضافه کرد: هم‌اینک از منظر علمی ایران به جایگاهی دست یافته است که می‌تواند مسیر، روز و شدت و زمان بروز پدیده گرد و غبار را به‌طور دقیق شناسایی کرده و هشدارهای لازم را بدهد تا تدبیر و امکانات لازم برای حفظ سلامتی افراد به‌ویژه طیف‌های بیمار و حساس جامعه پیش‌بینی شود.

معاونت نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان گفت: با توجه به اینکه برای منشأ خارجی گردوغبار نمی‌توان کاری کرد بنابراین می‌طلبد برای کاستن اثر ریزگردهایی که منشأ داخلی دارند تلاش کرد و با مدیریت صحیح از ایجاد کانون‌های جدید گردوغبار جلوگیری کرده و میزان آلودگی کانون‌های موجود را نیز کاهش داد و در واقع این مسئله شوخی‌بردار نیست.

عربی گفت: عمده‌ترین منشأ داخلی بروز گرد و غبار خشک شدن مرداب‌ها و فرسایش خاک اراضی است.

وی بیان کرد: استان همدان نیز جزو استان‌های متأثر از پدیده ریزگرد است با این وجود شدت گردوغبار در این استان نسبت به استان‌های همجوار و مرزی کمتر است.

معاونت نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان اظهار کرد: در راستای مقابله با این پدیده، طرح نامه شناسایی کانون‌های ریزگرد در داخل استان همدان تهیه و به سازمان حفاظت محیط‌زیست ارسال شده که پس از تأمین اعتبار این پروژه مطالعاتی اجرا می‌شود.

عربی اضافه کرد: در راستای جلوگیری از تبدیل شدن سطح مرداب و دشت‌های خشک‌شده استان به کانون ریزگرد اقداماتی برای احیای این مناطق در حال پیگیری است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد ازآنجایی‌که آلودگی هوا یکی از بحران‌های محیط زیستی است که آثار منفی آن بر ابعاد مختلف زندگی انسان و سایر موجودات نمود پیدا کرده است و دراین‌بین گردوغبار یکی از انواع آلاینده‌های هوا است که در سال‌های اخیر به‌ویژه در غرب کشور و به‌ویژه همدان مشکلات فراوانی را ایجاد کرده است و دراین‌بین مهم‌ترین راهکار مدیریت پدیده گردوغبار، شناسایی کانون تولید به‌منظور کنترل آن از منشأ است پس با توجه به مطالعات انجام‌شده در خصوص کانون‌های بحرانی گردوخاک در استان همدان از سوی پژوهشکده آب‌وخاک انتظار می‌رود با توجه به شناسایی این مناطق راهکار‌های تعریف شده در این وادی نیز از سوی دستگاه‌های متولی در دستور کار قرار گرفته و حق‌آبه طبیعت به آن بازگردد.