مدیریت پسماندهای صنعتی یکی از شیوه‌های بسیار مناسب برای ایجاد تعامل و پیوند بین صنعت، محیط‌زیست و کاهش اثرات سوء فعالیت‌های صنعتی در محیط‌زیست است که چنین مدیریتی با استفاده از روش‌های مختلفی ازجمله پیشگیری از آلودگی یا کمینه‌سازی پسماندها در مبدأ تولید و در جاهایی که پسماندها تولید می‌شوند بازیافت و استفاده مجدد قابل اعمال است.

حال‌آنکه پسماندهای صنعتی به کلیه پسماندهای ناشی از فعالیت‌های صنعتی و معدنی و امثال آن گفته می‌شود از براده‌ها، سرریزها و لجن‌های صنعتی در تعریف دیگر، پسماندهای صنعتی به تمام پسماندهای حاصل از فعالیت‌های صنعتی یا فرآیندهای تولیدی گفته می‌شود.

توسعه صنعتی پسماندهای پیچیده‌ای را تولید می‌کنند که این پیچیدگی فقط منجر به مقدار پسماندها نیست بلکه ترکیب آن‌ها را هم در برمی‌گیرد که برای نمونه می‌توان به پسماندهای صنعتی شهرک سفال و سرامیک لالجین در استان همدان اشاره کرد که روزانه حجم وسیعی از پسماندهای صنعتی این استان را شامل می‌شوند بنابراین با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین‌باره گفت‌و‌گویی را با عادل عربی؛ معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان و محمدرضا محبوب‌فر عضو پیوسته انجمن علمی آموزش بهداشت و ارتقای سلامت ایران و نیز عضو پیوسته انجمن علمی بهداشت محیط ایران ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان با بیان اینکه خوشبختانه سال گذشته شاهد اتفاق مبارکی بودیم و ضوابط اجرایی پسماندهای صنعتی پس از گذشت 10 سال بالاخره ابلاغ شد گفت: براین اساس سازمان صنعت، معدن و تجارت متولی مدیریت پسماندهای صنعتی در استان به حساب می‌آید زیرا ضوابطی در سطح ملی با حضور خود این عزیزان تدوین و ابلاغ شده و به‌عنوان یک وظیفه بر عهده این ارگان قرار داده شده است.

عادل عربی با تأکید براینکه سازمان حفاظت از محیط‌زیست به‌عنوان ناظر عالی (نظارت بر عملکرد سازمان صنعت و معدن و تجارت) در این مباحث قلمداد می‌شود تصریح کرد: در استان با مشکل بزرگ نبود سایت مدیریت پسماندهای صنعتی و ویژه مواجهیم، آنچه امروز در استان وجود دارد مختص پسماندهای عادی و خانگی است.

وی با اشاره به اینکه نبود این زیرساخت در استان مشکل‌ساز بوده و به‌نوعی واحدهای صنعتی با یک بلاتکلیفی در این زمینه مواجه‌اند اذعان کرد: حال‌آنکه پسماندهای صنعتی خود در دو بخش عادی و ویژه تقسیم‌بندی می‌شوند.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان همدان با تأکید براینکه در حال حاضر در نبود سایت مدیریت پسماندهای صنعتی پسماندهای ویژه (لجن‌های تصفیه‌خانه‌ها، دوده برخی از صنایع که دارای عناصر سنگین هستند و غیره) به مراکز مجاز در دیگر استان‌ها انتقال داده می‌شود، ابراز کرد: پس ‌ازاین حیث در استان مسئله خاصی نداریم، زیرا پیگیری‌ها در این موضوع بسیار جدی است.

عربی ادامه داد: اما در خصوص پسماندهای عادی مسئله اینجاست که این قبیل پسماندها حجم بالایی دارند که پسماند شهرک صنعتی سفال و سرامیک لالجین و یا پسماند واحدهای معدنی و تولیدی همچون پسماند کارخانه قند هگمتانه از این دست پسماندهای با حجم بالا هستند.

وی با اشاره به اینکه در نبود سایت مدیریت پسماندهای صنعتی در استان پسماند این واحدها به‌صورت موردی مدیریت می‌شوند اذعان کرد: به‌صورت خاص درباره پسماندهای شهرک سفال و سرامیک لالجین آنچه قابل ذکر است اینکه بخشی از این پسماندها، سفال شکسته و ضایعات این‌چنینی است اما بخش اعظمی از آن پسماندهای گچی است.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان ادامه داد: حال‌آنکه پسماند گچی این شهرک و نیز واحد مستقر در داخل شهر به‌صورت روزانه چیزی بیش از 10 تن به واحدهای تولید سیمان استان منتقل می‌شود و مابقی پسماند (سفال و سرامیک) این شهرک نیز در محلی با فاصله چند کیلومتری با این شهرک به محل مجاز (این محل به تأیید سازمان حفاظت از محیط‌زیست استان رسیده است) منتقل و در آنجا دپو می‌شود.

عربی ادامه داد: البته اگر امسال بتوانیم سایت پسماندهای صنعتی استان را تمام کنیم دیگر بهانه‌ای برای واحدهای صنعتی و نیز سازمان صنعت و معدن و تجارت در عرصه لزوم مدیریت پسماندها وجود نخواهد داشت.

وی با اشاره به اینکه خوشبختانه برخی واحدهای صنعتی بزرگ که پسماندهای عادی زیادی را دارند در حال حاضر به‌دنبال راه‌هایی برای بازیافت زباله هستند ابراز کرد: به‌عنوان‌مثال کارخانه قند هگمتانه به‌دنبال معرفی سایت برای دپو پسماندهای خود است.

وی با تأکید براینکه شرکت صبا نور اسدآباد نیز پسماند با حجم بیش از 500 هزار تنی خود را (خاک‌سنگ آهن) در مسیر بازیافت وارد کرده گفت: این شرکت از طریق این پسماندها دست به تولید محصولاتی بتنی زده و حتی تعدادی از واحدهای مصالح ساختمانی در کرمانشاه متقاضی آن هستند.

معاون نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان همدان در پاسخ به این سؤال که متأسفانه برخی از واحدهای صنعتی سفال و سرامیک لالجین پسماندهای خود را به مرکز معرفی شده انتقال نمی‌دهند و در معابر و شانه‌های خاکی رها کرده و چهره این شهر را زشت می‌کنند گفت: این مهم از سوی واحدهای مستقر در داخل شهر است بنابراین در صورت اطلاع و یا مشاهده به‌صورت جدی با آن‌ها برخورد می‌شود.

عربی با تأکید براینکه پسماندهای سفال و سرامیک شهرک صنعتی سفال و سرامیک لالجین به‌صورت 100 درصدی به سایت معرفی‌شده منتقل می‌شوند، ابراز کرد: بازهم تأکید می‌کنم مشکل ما واحدهای داخل شهر است که یا پسماندها خود را به محل دپوی پسماندها خانگی منتقل می‌کنند و یا پسماند ایجاد شده را در حاشیه راه‌ها دپو می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه علاوه بر وظیفه نظارتی در حوزه شناسایی این متخلفان از سوی سازمان محیط‌زیست، دیگر دستگاه‌ها همچون شهرداری‌ها، راهداری (حریم راه‌ها)، شرکت آب منطقه‌ای (در خصوص حفاظت از حریم رودخانه‌ها) و نیز سازمان صنعت و معدن به‌عنوان متولی اصلی در برخورد با این متخلفان وظیفه‌مند است گفت: یکی ‌از حساسیت‌ها بحث رودخانه قره‌چای است که قبلاً محل دپو زباله شهری لالجین بود که با پیگیری‌های سازمان محیط‌زیست استان، محل مذکور ساماندهی و درعین‌حال پاک‌سازی شد اما بازهم متأسفانه شاهد تخلفات در این محوطه حساس هستیم، در این خصوص لازم است شرکت آب منطقه‌ای برای مدیریت حریم این رودخانه ورود جدی داشته باشد.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا حجم پسماندهای صنعتی در استان مشخص است تصریح کرد: متأسفانه ازآنجاکه مطالعه دقیقی در این زمینه صورت نپذیرفته میزان پسماندهای این‌چنینی مشخص نیست اما به‌صورت موردی می‌توان گفت شرکت شیشه بالغ 600 هزار تن در داخل خود پسماند دارد و یا شرکت فولاد ویان هم به همین میزان نیز پسماند سرباری فولاد دارد.

عضو پیوسته انجمن علمی آموزش بهداشت با بیان اینکه چگونگی مدیریت و ساماندهی پسماندهای صنعتی به‌گونه‌ای که خطرات زیست‌محیطی و بهداشتی به‌دنبال نداشته باشد همواره یکی از دغدغه‌های متولیان و دوستداران محیط‌زیست بوده است گفت: برخی فلزات سنگین موجود در پسماندهای صنعتی در صورت ترکیب شدن با خاک در پی دفن غیراصولی می‌توانند خطرات زیست‌محیطی به همراه داشته و با آلوده کردن آب‌وخاک، سلامت انسان‌ها را نیز تهدید کنند.

محمدرضا محبوب‌‌فر با بیان اینکه با افزایش روند تولید و به‌تبع آن مصرف‌گرایی می‌بینیم که رفته‌رفته میزان پسماندها نیز افزایش پیدا می‌کند تصریح کرد: در حال حاضر چیزی حدود هشت میلیون تن زباله صنعتی خطرناک در کشور تولید می‌شود.

وی ادامه داد: دراین‌بین بسیاری از کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولیدی و صنعتی در کشور برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون مردم ایجاد شدند، تصریح کرد: آنچه مسلم است اینکه در عرصه ساماندهی پسماند مشکل اصلی ناکارآمدی مدیریت‌ها است.

عضو پیوسته انجمن علمی آموزش بهداشت با اشاره اینکه در پسماندهای صنعتی معمولاً مقادیر زیادی مواد سمی و فلزات سنگین وجود دارند که با ورود به آب‌های سطحی باعث آلودگی محصولات کشاورزی به برخی عناصر شیمیایی شده و با نفوذ به اعماق زمین، موجب غیر بهداشتی شدن منابع آب آشامیدنی هم می‌شوند، ابراز کرد: علاوه براین در برخی از شهرها پسماندهای شرکت‌های صنعتی و تولیدی علاوه بر اینکه آلودگی خاک و آب را به همراه داشته سیما و منظر و فضای بصری این منطقه صنعتی و مسکونی را نیز مخدوش کرده است.

محبوب‌فر با بیان اینکه جالب است بدانید که در زمان دفن این پسماندها، به دلیل وجود فلزات خطرناک داخل این قطعات ممکن است محیط‌هایی چون آب‌های سطحی و سفره‌های آب زیرزمینی آلوده شوند ابراز کرد: بنابراین می‌توان گفت برای مدیریت پسماندها باید فرآیند کاملاً مطمئن و امنی در نظر گرفته شود و ازآنجاکه این پسماندها در کنار خطراتشان می‌توانند یک ثروت نیز محسوب شوند نیاز است تا سازمان‌های متولی نگاه جدی‌تری به این قضیه داشته باشند.

وی با بیان اینکه کنترل آلودگی صنایع قبل از تخلیه آن‌ها در محیط‌زیست از طریق ارائه روش‌های اصلاحی و به‌کارگیری فنّاوری مناسب مانند استفاده از صنعت پاک، دفع مواد زائد از محل منبع و این قبیل کارها نه‌تنها هزینه بالایی ندارد بلکه از طریق کنترل آلودگی از همان آغاز هزینه‌ها را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد ابراز کرد: علاوه بر این کنترل آلودگی‌ها بعد از ورود آلودگی به محیط‌زیست از طریق اتخاذ روش‌های مناسب فنی و یا اقتصادی و ضوابط و قوانین، برای کاهش و یا تخفیف آلودگی‌ها، و نظارت مستمر بر شاخص‌های کیفی محیط، مانند ملزم ساختن واحدها به احداث تأسیسات، بهره‌گیری از سیستم بازیافت مواد و یا استفاده از تصفیه‌کننده‌های گازهای خروجی و دودکش‌ها، اجرای تکنیک‌های اقتصادی برای کاهش بار آلودگی‌ها از طریق تغییر در الگوی مصرف در واحدهای آلوده‌کننده و پایش مستمر شاخص‌های آلودگی در طول کارکرد پروژه یا طرح نیز از دیگر مباحثی است که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.

وی با تأکید براینکه دفع کنترل نشده مواد زائد صنعتی و خطرناک، می‌تواند مشکلات غیر قابل برگشت زیست‌محیطی را به دلیل آلودگی خاک، آب زیرزمینی و آب سطحی ایجاد کند تصریح کرد: بازهم تأکید می‌کنم رویکرد مدیریت منسجم پسماند می‌تواند جهت توسعه یک سیستم مدیریت پسماند پایدار که ازلحاظ زیست‌محیطی کارآمد، ازلحاظ اقتصادی دارای مدیریت مالی و ازلحاظ اجتماعی قابل قبول برای یک منطقه خاص با شرایط منحصربه‌فرد، به کار رود که دراین‌بین شهرک‌های صنعتی و واحدهای صنعتی در همدان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد نبود زیرساخت لازم در عرصه مدیریت و ساماندهی پسماندهای صنعتی در همدان یکی از اصلی‌ترین معضلات زیست‌محیطی را برای استان در پی خواهد داشت حال‌آنکه نقش کمرنگ بازیافت برای صنایع بزرگ نیز در استان خودنمایی می‌کند و سؤال اینجاست که نقش مدیریت سازمان صنعت و معدن و نیز نقش نظارتی دستگاه حفاظت از محیط‌زیست کجای این قضیه قرار دارد که یک واحد می‌بایست هزاران تن پسماند را در دل خود جای دهد؟