رشد و گسترش شهرها و تغییرات به وجود آمده در طرح‌ها و مناظر شهری همگام با افزایش جمعیت و سیر صعودی سن افراد هماهنگی لازم را نداشته و از ارائه و انجام بسیاری از طرح‌ها به‌خوبی می‌توان دریافت که توجه لازم به همه اقشار جامعه ازجمله سالمندان و معلولان نمی‌شود، بدین ترتیب همواره قشرهایی از مردم هستند که با مشکلات عدیده اعم از مناسب‌سازی محیط و عدم وجود منظر مناسب شهری روبه‌رو بوده و جایگاه مناسبی برای حضور نمی‌یابند.

همان‌طور که عنوان شد سالمندان ازجمله اقشاری هستند که با مشکلات زیادی در شهر مواجه‌اند به‌طوری‌که با وجود تمایل برای شرکت در تعاملات اجتماعی و استفاده از فضای شهری مناسبی که امکان زندگی مستقل را برای آنان فراهم سازد، اما از این امکانات برخوردار نیستند. به بیان دیگر، سالمندان دوست دارند تا با انجام مسئولیت‌ها و ایجاد روابط اجتماعی با همسایگان، ثابت کنند که همچنان از توانایی دوران جوانی برخوردار هستند حال‌آنکه به یقین عوامل متعددی نظیر کاربری اراضی، بافت شهری، دسترسی و منظر شهری در طراحی شهر تأثیرگذار هستند اما آیا فضاهای شهری در شهرهای ما نیازهای سالمندان را برآورده می‌کنند؟ آیا تسهیلات مناسب برای این قشر از جامعه تأمین می‌شود؟ براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با دانشیار شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

حسن سجادزاده دانشیار شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان با تأکید براینکه متأسفانه طی سال‌های اخیر نه‌تنها ساختار جمعیتی شهر همدان بلکه کشور رو به سالمندی است، ابراز کرد: براین اساس بحث برنامه‌ریزی در حوزه طراحی و معماری شهری از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه اغلب در طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها، شهرها را تک‌بعدی دیده و آن را تنها برای پذیرش و میزبانی از جوانان مهیا می‌کنیم، گفت: در این بین گاه قشر بانوان و کودکان و گاه قشر ناتوانان و سالمندان نادیده گرفته می‌شوند.

دانشیار شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا همدان افزود: براین اساس امروز به معنای واقعی سالمندان در حوزه و نظام برنامه‌ریزی طراحی شهری به دلایل مختلف مورد توجه قرار نگرفته‌اند.

سجادزاده با تأکید براینکه وقتی از فضای شهر یاد می‌کنیم منظور همان خیابان‌ها، پارک‌ها، معابر، بازار و غیره است، اذعان کرد: پس اگر بخواهیم یک شهر پایدار و با نشاط داشته باشیم باید بتواند همه اقشار مختلف جامعه را دربربگیرد.

وی با بیان اینکه شهر نیز همچون خانواده بر مبنای حضور و بروز تمام اعضا و تأمین نیازهای آن‌ها پایداری لازم را خواهد داشت، تشریح کرد: وقتی که در فضای شهری حرکت کرده و درعین حال طیف وسیعی از اقشار مختلف را در آن مشاهده می‌کنیم که با سرزندگی به فعالیت‌های روزمره خود می‌پردازند یقیناً شاهد ارتقای سرزندگی و مانایی بیشتر آن خواهیم بود.

این استاد طراحی شهری با بیان اینکه در برنامه‌ریزی شهری و طراحی آن همان‌طور که پیشتر عنوان شد مباحث مختلفی همچون حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی، زیبایی‌شناسی، اقتصادی، سیاسی و غیره دخیل هستند، خاطرنشان کرد: براین اساس اگر بخواهیم حضور سالمندان را در فضای شهری بیشتر حس کنیم باید به کلیه ابعاد عنوان‌شده توجه کرد.

سجادزاده ادامه داد: براین اساس در گام نخست باید ابتدایی‌ترین نیاز سالمندان را تأمین کنیم به‌عنوان مثال اغلب سالمندان امروز نیازمند پیاده‌روی، تعامل با هم سن و سالان و ارتباط مستقیم با طبیعت دارند؛ حال باید دید آیا واقعاً زیرساخت‌ها شهری ما چنین بستری را برای حضور سالمندان فراهم کرده است؟

وی با تأکید براینکه علاوه بر آنچه گفته شد کاربری‌های متنوع در شهر نیز باید مورد توجه قرار گیرد، تشریح کرد: به‌عنوان مثال به هنگام طراحی یک پارک باید نیاز همه اقشار دیده شود.

وی افزود: به تعبیر بهتر هرچه اختلاط کاربری‌های ما در فضاهای شهری بیشتر باشد معیار قابل قبول‌تری برای قشر سالمند فراهم می‌کند اما متأسفانه اغلب نظام‌های برنامه‌ریزی شهری منجر به انزوای قشر سالمند به جای کیفیت‌بخشی به فضا برای حضور سالمند در جامعه شده است.

این دانشیار شهرسازی با تأکید براینکه سالمندان به‌دنبال سرزندگی و پویایی در شهر و نیازمند دیدن همه اقشار در جامعه و تعامل با آن‌ها هستند افزود: دراین‌بین اختلال در کاربری‌ها یکی از مباحثی است که ما را در رسیدن به این هدف کمک می‌کند.

سجادزاده با اشاره به اینکه بحث بعدی به قطب‌بندی اجتماعی بازمی‌گردد عنوان کرد: متأسفانه در برخی نقاط (بالای شهر) فضا برای حضور سالمندان بیشتر فراهم است اما در نقاط پایین‌تر (حومه شهر) این زیرساخت‌ها به‌هیچ‌وجه فراهم نیست.

وی با تأکید براینکه متأسفانه این نگاه متفاوت در چندقطبی کردن جامعه به لحاظ اجتماعی و پذیرش اقشار مختلف تأثیر بسزایی دارد، اذعان کرد: بحث بعدی به تقویت مراکز شهری بازمی‌گردد؛ به‌عنوان مثال میدان آرامگاه بوعلی به دلیل داشتن فضای سبز و موقعیت جغرافیایی به مکانی برای حضور و گپ و گفت سالمندان بدل شده حال‌آنکه این قابلیت در بسیاری از مراکز شهری ما وجود ندارد، به‌طوری‌که اغلب میادین شهر میدان‌های ترافیک هستند و یا اینکه زیرساخت‌های لازم برای حضور و هم‌صحبتی سالمندان را ندارند.

سجادزاده با اشاره به اینکه وجود پارک و بوستان‌های محلی دراین‌بین نقش بسزایی در تحقق شهر دوستدار سالمند ایفا می‌کنند، بیان کرد: نبود چنین زیرساخت‌ها در نقاط مختلف شهر در درازمدت اثرات روحی و روانی بسیاری برای سالمندان بر اثر انزوا به بار خواهد آورد.

وی با اشاره به اینکه جنبش‌های شهرسازی و نظام‌های برنامه‌ریزی شهری به این قشر به میزان نیاز نپرداخته‌اند، تصریح کرد: در حال حاضر در طراحی فضاهای شهر بیشتر یک روحیه جبرگرایی محیطی افراطی وجود دارد و مسائل اساسی (سلامت ذهنی، روانی) در آن دیده نشده است حال آنکه این‌گونه مسائل هستند که بعد زیبایی‌شناختی را در فضاهای شهر متبلور می‌کنند.

این شهرساز همدانی افزود: علاوه بر این امروزه شهرها نیازمند مراکز شهر مخصوص سالمند هستند که در اغلب کشورهای توسعه‌یافته این زیرساخت با کاربری‌های متنوع وجود دارد.

سجادزاده، با تأکید براینکه در حال حاضر یکی از رویدادهایی که می‌تواند به ارتقای سلامت روان شهر برای سالمندان کمک کند ایجاد فرصت‌هایی همچون کشاورزی شهری مختص سالمند است، اذعان کرد: دراین‌بین اگر قرار است در شهرها خانه‌های سالمند هم داشته باشیم باید در آن‌ها چنین فرصت‌هایی را فراهم کرد.

وی با بیان اینکه نباید فضاهای سالمندی را به حاشیه‌ها و بلوارها منحصر کرد، گفت: نقاط مختلف شهری باید در خدمت اقشار مختلف شهر به‌ویژه سالمندان باشد.

دانشیار شهرسازی دانشگاه بوعلی سینا همدان ادامه داد: بیشتر شهرهای ما اتومبیل‌محور هستند و سهم اندکی برای ساکنان شهر در نظر گرفته شده حال آنکه حضور بیش‌ازحد خودرو مانع از آن می‌شود که اقشار مختلف به‌ویژه سالمندان فرصت و درنگی برای حضور در فضاهای شهری و بهره‌مندی درست از آن داشته باشند.

سجادزاده با بیان اینکه برای رسیدن به این مقصود شهر نیازمند خدمات حمل‌ونقل ویژه، هوشمند و عمومی برای قشر سالمند است تصریح کرد: به عبارتی باید سفرها و گردشگری روزانه را برای این عزیزان سهل‌الوصول کرد.

وی با تأکید براینکه شهر دوستدار سالمند شهرى است که فرصت‌ها براى سلامت، مشارکت و امنیت را بهینه می‌سازد و بدین‌صورت سالمندى فعال را تحقق می‌بخشد و در واقع شهر، دوستدار و حامی این قشر است، ابراز کرد: محیط برون‌شهری و ساختمان‌های عمومى تأثیر مهمى بر تحرک، استقلال و کیفیت زندگى افراد می‌گذارد. تمیزى و زیبایى محیط، در دسترس بودن صندلى براى نشستن افراد سالمند، وجود پیاده‌روهاى پهن و صاف، ساختمان‌های مناسب سالمندان که مجهز به آسانسور، سراشیبى، درهاى بزرگ، راه‌پله‌های مناسب، صندلی‌های راحت براى استراحت، توالت‌های عمومى کافى و خدمت‌رسانی خوب به سالمندان ازجمله موارد ارتقای شاخص‌هاى فضاى شهرى و ساختمان‌هاى شهر دوستدار سالمند است.

این شهرساز همدانی با تأکید براینکه سازمان بهداشت جهانی در سال 2007 در نتیجه تحقیقات خود در 35 شهر دنیا، هشت مؤلفه را برای ایجاد شهرها و اجتماعات دوستدار سالمند ارائه داد که حمل‌ونقل، مسکن، خدمات پزشکی بهداشتی، احترام و شمول اجتماعی، مشارکت اجتماعی، فضاهای عمومی و ساختمان، مشارکت مدنی و اشتغال، ارتباطات و اطلاعات ازجمله آن‌هاست ابراز کرد: در بحث فضاهای عمومی بهبود و به‌روزرسانی رمپ‌ها و پله‌ها و نرده برای دسترسی مطلوب، مناسب‌سازی جداول، پیاده‌‌روها و خط‌کشی کردن‌ها، سرویس بهداشتی مناسب در پارک و در محله‌های شهری و نیز ایجاد بسترهای مناسب همچون پارکینگ‌ها ازجمله نیازهای شهر دوستدار سالمند است.

سجادزاده یکی از الزامات اولیه و بنیادین سالمندان در شهر دوستدار سالمند را دسترسی‌پذیری قلمداد کرد و افزود: این مورد صرفاً از بعد کالبدی معنا پیدا نمی‌کند بلکه می‌تواند در جنبه‌های مختلف غیر کالبدی نیز مشاهده شود، اما جنبه کالبدی آن نسبت به سایر ابعاد مهم‌تر و مفهوم‌تر است.

وی تصریح کرد: شهر دوستدار سالمند شهری دسترسی‌پذیر است که امنیت و ایمنی حضور در فضای شهری را در اختیار جامعه سالمندی قرار می‌دهد، در صورت فراهم شدن این الزامات اولیه جنبه‌های دیگر شهر دوستدار سالمند ازجمله احترام به کرامت انسانی سالمندان محقق می‌شود.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد شهرهای ما به‌ویژه همدان تا رسیدن به نقطه مطلوب برای سالمندان فاصله بسیاری دارد به‌طوری‌که از همه آنچه در خصوص مؤلفه‌های دوستدار سالمندان گفته شد تنها دو پیاده‌راه در شهر همدان وجود دارد. نه خبری از مراکز خاص قشر سالمند هست نه اختلاط کاربری و حمل‌ونقل هوشمند؛ بنابراین به نظر می‌رسد این روزها علیرغم به‌روز شدن زیرساخت‌ها، شهر همچنان برای سالمندان مناسب نیست پس باید بر لزوم تغییر در مهندسی شهر برای رفاه حال سالمندان تأکید کرد.