شهرها به‌عنوان عرصه‌های اصلی زندگی انسان‌ها، متشکل از اجزا و عناصری ازجمله فضاهای باز و عمومی هستند، امروزه نگاه به فضاهای عمومی شهری، به‌عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه‌های توسعه شهری حکایت از بازتولید این فضاها در تقویت وجهه فرهنگی و اجتماعی شهر دارد.
این در حالی است که به دلایل مختلف ازجمله گرایش به زندگی خصوصی، توسعه حومه‌نشینی و مشکلات ناشی از فرسودگی و ازدحام فضاهای درونی شهرها و غیره در دهه‌های قبل، این فضاها اهمیت کمتری در الگوهای شهرسازی معاصر داشته‌اند اما نکته این است که فضا‌های شهری، فضای خالی بین ساختمان‌ها نیست، بلکه مفهومی است دربرگیرنده محیط کالبدی، فعالیت‌ها، رویدادها و روابط میان آن‌ها.
در واقع فضاهای عمومی شهر به باور اندیشمندان معماری و شهرسازی، فراتر از فضای کالبدی و مؤلفه‌های هندسی آن است به طوری که فضای شهری در یک تعریف عام، شامل فضای زندگی شهروندانی است که آگاهانه یا ناآگاهانه برای رسیدن به مقاصد مختلف طی می‌شود که شامل خیابان‌ها، بلوارها، میدان‌ها، پارک‌های شهر به انضمام نماهای ساختمانی که آن فضا را تعریف می‌کند جزء فضا‌های شهری است.
فضاهای عمومی شهر بایستی امکان ایجاد ارتباطات اجتماعی و فرهنگی را نیز فراهم آورند بر این اساس بنا به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره با عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی و معاون سابق وزیر راه و شهرسازی گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدسعید ایزدی با بیان اینکه فضای عمومی به عرصه‌ای در شهرها قلمداد می‌شود که مردم به‌صورت آزادانه و بدون محدودیت چه به لحاظ زمانی و چه به لحاظ کنترل بتوانند در آن حاضر شوند، گفت: در این عرصه شهروندان به سه شکل حضور و فعالیت دارند.
وی با بیان اینکه نخستین شکل حضور اجباری است، یعنی شهروندان برای رفع مایحتاج روزمره برای برآورده کردن نیازها مجبور به استفاده و حضور در فضاهای عمومی همچون بازار، بانک و غیره می‌شوند، ابراز کرد: بخشی از حضور نیز به‌صورت اختیاری و قسم سوم به شکل فعالیت است یعنی فرد ضمن حضور در فضای این‌چنینی نسبت به انجام فعالیت نیز دست می‌زند.
وی با تأکید بر اینکه این عرصه عمومی می‌تواند مشتمل بر فضاهایی همچون پارک، خیابان و یا میادین شهری باشد که عمدتاً اگر این فضا به ابزاری لازم برای حضور مردم تجهیز شده از آن به‌عنوان مکان عمومی در ادبیات علم شهرسازی یاد می‌شود، خاطرنشان کرد: در طراحی و پراکنش فضاهای عمومی مهم‌ترین مؤلفه‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد مقیاس انسانی است این امر از آنجا نشأت می‌گیرد که فضاهای شهری باید در خدمت شهروندان قرار گیرند؛ بنابراین باید فضا‌های این‌چنینی را به نحوی طراحی کرد تا شهروندان به نحو احسن بتوانند از این عرصه استفاده کنند.
معاون سابق وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه در کنار مقیاس انسانی، مؤلفه‌های کیفی در کنار مؤلفه‌های کمی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، افزود: ازجمله این مؤلفه‌ها امنیت، ایمنی و هویت است که می‌تواند منجر به ایجاد تعلق خاطر در بین ساکنان شهر شود.
ایزدی با بیان اینکه در این بین توجه به مبلمان شهری، ابعاد، مساحت، نورپردازی و فضای سبز در ایجاد فضا‌های عمومی نیز همواره مورد توجه بوده و هست، تشریح کرد: گرچه ممکن است ما به ویژگی‌های کیفی فضاهای عمومی در شهر انتقادهایی داشته باشیم.
وی، افزود: شهرداری همدان با تبدیل خیابان‌های بوعلی، اکباتان و میدان امام (ره) به پیاده‌راه قدم‌های مثبتی را در ایجاد فضاهای عمومی با کارکردهای جذاب در مقایسه با سایر شهرها برداشته اما در کل مدیریت‌های شهری به‌دلیل آنکه ایجاد فضاهای عمومی عمدتاً برای آن‌ها هزینه‌بر است تمایل زیادی برای ورود به این عرصه ندارند چراکه تنگناهای مالی در شهرداری این فرصت را از آن‌ها سلب می‌کند و عمدتاً به جای این امر به‌دنبال سرمایه‌گذاری و اجرای پروژه‌های درآمدزا هستند.
وی با بیان اینکه در شهرسازی گذشته دو نوع مقیاس فضای عمومی وجود داشت اذعان کرد: بازار اصلی شهر یک فضای عمومی بوده که در شهر و چمن‌ها در مقیاس محله کارایی داشته‌اند.
این شهرساز با بیان اینکه در گذشته هر دو این عرصه‌ها به بهترین شکل خود عملکرد داشتند، افزود: یعنی اگر قرار بود اتفاقی در مقیاس شهر بیفتد میدان مرکز شهر و بازار، بستر این اتفاق بود اما اگر قرار بود در محل رویدادی را رقم بزنند چمن‌ها بهترین محل برای تحقق این موضوع بود.
ایزدی با اشاره به اینکه حتی در برخی موارد محله‌ها برای اجرای یک رودیداد به کمک هم می‌آمدند گفت: از گذشته همدان به لحاظ ساختار‌های مذهبی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود بنابراین باید برای رسیدن به فضاهای عمومی در خور شهرهای ایرانی و اسلامی دست به بازخوانی شهرسازی قدیم منطبق با نیاز روز زد.
وی با تأکید بر اینکه متأسفانه آنچه امروز در شهرسازی ایرانی و اسلامی و طراحی فضا منطبق با این موضوع مورد کم‌توجهی قرار گرفته جغرافیای فرهنگی است اظهار کرد: شهرسازی، مبحثی است که بیانگر تأثیر متقابل انسان، فرهنگ، روش زیست و محیط زندگی بر یکدیگر است، در رسیدن به اهداف جامعه اسلامی برای هویتمندی و اعتلای فرهنگ و اخلاق مردم نقش بسزایی دارد. در همین راستا، دستیابی به الگویی ایرانی ـ اسلامی با توجه با آموزه‏‌های اسلامی و ایرانی از اهمیت فراوانی برخوردار است.
وی با بیان اینکه در شهری همچون همدان در گذشته کاروانسراها در 10 رور نخست محرم تعطیل و به مکان رویداد اجتماعی و فرهنگی برای برگزاری آئین‌ها بدل می‌شدند افزود: این کارکرد بهترین شکل بهره‌برداری از فضاهای عمومی است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با تأکید بر اینکه در محلات نیز چمن‌ها علاوه بر کارکردهای خدماتی در حوزه رویدادهای فرهنگی و اجتماعی نیز کارکرد داشتند تشریح کرد: حتی این بستر به‌صورت روزانه نیز فرصتی برای رویدادهای بی‌نظیر بود.
ایزدی ادامه داد: ما در شهرسازی نوین بدون توجه به الگو و کارکرد فضاهای عمومی در گذشته در توسعه شهر شاهد ایجاد گسستی در این فضا بودیم.
همانطور که گفته شد فضاهای عمومی مهمترین مراکز حضور جمعی مردم در شهرها هستند این فضاها متشکل از سازه‌ها پوشش گیاهی و المان‌های فرهنگی می‌توانند باشند که تناسب استفاده از هر ببخش کارکرد جدیدی برای این فضاها ایجاد می‌کند در واقع این مراکز فرصت با هم بودن و تشریک مساعی به شهروندان داده و هویت جمعی را در آن‌ها تقویت می‌کند برخی از فضاهای عمومی بیشتر کارکرد فرهنگی دارند مانند محوطه جلوی تئاتر شهر تهران برخی از فضاهای عمومی بیشتر کرکرد تفریحی دارند مانند بوستان‌های بزرگ شهر‌ها یا محلات اما همه این موارد بستری هستند که به مردم یادآوری کنند که بخشی از هویت یک شهر هستند و در همین فضاهای عمومی می‌توانند به تبادل‌نظر پیگیر مسائل مختلف شهری باشند در تاریخ همدان چمن‌ها که اکنون اندک بقایایی از آن‌ها به جا مانده‌است این کارکرد را داشته‌اند اما متاسفانه با حذف رویکرد محله‌محوری از شهر همدان کم‌کم فضای عمومی اصلی شهر همدان به یک پیاده‌راه با اندک هویت شهر همدان محدود شده است که نیاز دارد مدیریت شهری با توجه به ضرورت تقویت فضاهای عمومی در این زمینه سرمایه‌گذاری کند متاسفانه همین پیاده‌راه هم از سرگردانی فرهنگی و اجتماعی رنج می‌برد انگار از ابتدا هدف مشخصی برای آن تعریف نشده بود که الان نه کاملا برای پیاده‌ها امن است و می‌توان به عنوان یک فضای عمومی مطلوب از آن بهره برد نه دردی از ترافیک مرکز شهر همدان حل کرده است

طاهره ترابی مهوش