نگاهی به یک مفهوم مهم اسلامی و ابعاد آن در نظام فکری رهبر انقلاب؛

«مواسات» رکن مهم جامعه‌پردازی اسلامی

سپهرغرب، گروه اندیشه: «بایستی صحنه‌ها و جلوه‌هایی از جامعه‌ مهدوی را خودمان به‌وجود بیاوریم. جامعه‌ مهدوی جامعه‌ قسط و عدل است و جامعه‌ عزت است، جامعه‌ علم است، جامعه‌ مواسات و برادری است؛ این‌ها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقق ببخشیم.» (1399/01/21)

این بخش از بیانات رهبر انقلاب در سخنرانی تلویزیونی ایشان به‌مناسبت ولادت حضرت امام زمان (عج) حاوی تأکیدی ویژه بر مفهوم «مواسات» بود؛ به‌خصوص آنجا که از مردم خواستند ماه رمضان را تبدیل به فرصتی برای «رزمایش گسترده‌ مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان» کنند.

اما معنای مواسات چیست؟ این مفهوم از منظر تفکر اسلام ناب چه تأثیراتی در روند نظام‌سازی و جامعه‌پردازی اسلامی دارد؟

      معناشناسی مواسات

مواسات اصطلاحی ناظر بر سبک زندگی اسلامی و از مهم‌ترین وظایف اخلاقی و عاطفی انسان و به معنای همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همه‌ امور است.

به لحاظ لغوی و در زبان عربی، این واژه «مواسات» است و معنای آن ناظر به وضعیتی بوده که آدمی بخشی از مال خویش را در اختیار نیازمندی قرار دهد و او را در استفاده از مال خود، مساوی با خود و شریک قرار دهد (ابن‌منظور، لسان‌العرب، ج 1/ ذیل واژه‌ «آسی»)

در تحلیلی از کاربرد مواسات در احادیث اهل بیت (علیهم‌السلام) این‌چنین به‌دست می‌آید که کمک کردن به دیگران سه مرتبه و درجه دارد: یک، کمک کردن به نیازمندان از اضافه بر نیاز خود؛ این نوع از کمک کردن با توجه به چگونگى آن «انفاق»، «اهدا»، «صدقه» و «سخا» و امثال آن را شامل می‌شود. دو، ناظر به وضعی که وُسع ما کفاف نیازهایمان را می‌دهد؛ وقتی از حد کفاف و از آنچه به‌اندازه‌ نیازمان به افراد کمک می‌کنیم، با آن‌ها در مشکلاتشان شریک شده‌ایم، به این بخشش، همدلی و غم‌خواری «مواسات» گفته می‌شود. سه، واگذار کردن همه‌ آنچه خودمان به آن نیازمندیم و بدان محتاجیم؛ این بالاترین مرتبه‌ کمک کردن به دیگران و از بالاترین ارزش‌هاى اخلاقى است که به آن «ایثار» می‌گویند (نک‌: ری‌شهری، حکمت‌نامه‌ پیامبر اعظم (صلی‌الله علیه و آله و سلم)، 1386: 58-63)

اهمیت و جایگاه «مواسات» از جنبه‌های مختلفی در نظام‌واره‌ فکری رهبر انقلاب قابل پی‌جویی است:

      مواسات به‌مثابه‌ نظام‌سازی

از مهم‌ترین وجوه کاربرد مساوات در این نظام‌ اندیشه، نقش آن در تحقق اهداف عالی و اصلی نظام اسلامی است. همواره «رستگاری و سعادت انسان» و «تحقق عدالت و اقامه‌ قسط» از زمره‌ مهم‌ترین آرمان‌ها و اهداف نظام اسلامی هستند.

«عدالت، شعار اصلى و هدف بزرگ انقلاب اسلامى و نظام جمهورى اسلامى بوده و هست.» (در مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری، 84/5/12)

«نظام مقدس جمهوری اسلامی هدف اصلی خود را ایجاد جامعه‌ عادلانه قرار داده است.» (در دیدار مردم شهرستان رفسنجان، 1384/2/18)

«قطعاً عدل هدف است، منتها این هدف میانی بوده؛ هدف نهایی عبارت است از رستگاری انسان.» (بیانات در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی، 1389/9/10)

بر همین اساس است که مواسات از تکالیف دشوار و مهم مؤمنین معرفی و شناخته شده است؛ چراکه سهم بزرگی در تحقق اهداف عالی نظام اسلامی، ازجمله در تحقق عدالت و رفع فقر در جامعه دارد.

علاج فقر به شکل اصولی در هر جامعه‌ای، از راه استقرار عدالت اجتماعی و نظام عادلانه در محیط جامعه است تا کسانی که اهل دست‌اندازی به حقوق دیگران‌اند، نتوانند ثروتی را که حق همگان است، به سود خود مصادره کنند. این یک وظیفه دولتی و حکومتی بوده، اما مردم هم به نوبه خود وظیفه سنگینی بر دوش دارند. اجرای برنامه‌های اجتماعی فقط در بلندمدت و میان‌مدت و به‌تدریج امکان‌پذیر است، اما نمی‌شود منتظر ماند تا برنامه‌های اجتماعی به ثمر برسد و شاهد محرومیت محرومان و فقر گرسنگان در جامعه بود؛ این وظیفه خود مردم و همه‌ کسانی است که می‌توانند در این راه تلاش کنند.

همه باید خود را موظف به مواسات بدانند. مواسات یعنی هیچ خانواده‌ای از خانواده‌های مسلمان و هم‌میهن و محروم را با دردها و محرومیت‌ها و مشکلات خود تنها نگذاشتن؛ به سراغ آن‌ها رفتن و دست کمک‌رسانی به سویشان دراز کردن. امروز این یک وظیفه جهانی برای همه انسان‌هایی است که دارای وجدان و اخلاق و عاطفه انسانی هستند؛ اما برای مسلمانان علاوه‌بر اینکه یک وظیفه اخلاقی و عاطفی بوده، یک وظیفه دینی است.» (خطبه‌های نماز عید فطر، 1381/9/15)

      مواسات به‌مثابه امر اخلاقی و هویتی

در نظام فکری رهبر انقلاب نسبتی وثیق و بنیادی میان اخلاق و هویت جامعه وجود دارد. ازنظر ایشان: «هویت‌ حقیقی جامعه، هویت‌ اخلاقی‌ آن‌ها است؛ یعنی درواقع سازه‌ اصلی برای یک اجتماع، شاکله‌ اخلاقی‌ آن جامعه بوده و همه‌چیز بر محور آن شکل می‌گیرد.» (در دیدار رئیس و مدیران سازمان صداوسیما، 11/ 09/ 1383)

مواسات به‌مثابه امر اخلاقی، محور مهم دیگری بوده که در نظام‌واره‌ فکری رهبر انقلاب مورد توجه است:

روایتی از حضرت أبی جعفر علیه‌السلام است که فرمود: «ثلاث مِن أشدّ ما عمل العباد»؛ سه چیز هست که جزء تکالیف بسیار مهم و دشوار مؤمنین بوده، یکی «انصاف‌المؤمن من نفسه»، اینکه انسان در قبال دیگران انصاف به خرج بدهد. یعنی آنجایی که امری دایر می‌شود بین اینکه حق را به‌خاطر خود زیر پا بگذارد یا خود را به‌خاطر حق زیر پا بگذارد، گزینه دومی را انجام بدهد. آنجایی که حق با طرف مقابل بوده و نه با شما، منصفانه حق را به او بدهید. خودتان را حتی اگر موجب کوچک شدن و زیر پا گذاشتن است، زیر پا بگذارید. این کار سختی بوده، اما مهم است. امام باقر می‌گوید این جزء مهم‌ترین کارها بوده؛ البته سخت است و هیچ کار خوب و بزرگی بدون سختی امکان ندارد. دوم «و مواساة المرء اخاه»، مواسات ورزیدن با برادر مؤمن. مواسات با مساوات فرق دارد و منظور برابری نیست؛ مواسات یعنی همراهی و کمک کردن به برادر مؤمن در همه امور. انسان بر خود وظیفه بداند کمک فکری، مالی، جسمانی و آبرویی را، این مواسات است. سوم «و ذکرالله علی کل حال»، در همه حال ذاکر خدای متعال باشد.

حضرت باقر در همین روایت «ذکرالله علی کل حال» را معنا کرده‌اند: «و هو أن یذکر الله عزّوجل عند المعصیة یهمّ بها»؛ وقتی که می‌رود به سمت معصیت، ذکر خدا او را مانع بشود. «ذکر یعنی یاد کند خدا را و معصیت انجام ندهد. انواع معاصی را؛ خلاف واقع گفتن، دروغ گفتن، غیبت کردن، حق را پوشاندن، بی‌انصافی کردن، اهانت کردن، مال مردم، بیت‌المال و مال ضعفا را تصرف کردن و یا درباره آن‌ها بی‌اهتمامی به خرج دادن، این‌ها گناهان گوناگون است. در همه این‌ها وقتی انسان توجه کند به خدا، ذکر او مانع می‌شود از اینکه انسان به سمت گناه برود.» (دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام‌؛ 1386/06/31)

      مواسات به‌مثابه درس تاریخی

در منظومه‌ فکری رهبر انقلاب همواره فصل مهمی از مباحث ایشان بر‌ «درس‌ها و عبرت‌های تاریخی» متمرکز است و در میان درس‌ها و عبرت‌های تاریخی، تحلیل قیام عاشورا و محورهای مهم و درس‌آموز آن برای امروز و آینده‌ انقلاب اسلامی، نکته‌ای مهم و حیاتی بوده، در این مباحث مواسات یکی از درس‌های قیام عاشورا است.

«بحث درس‌های عاشورا است که زنده، جاودانه و همیشگی است و مخصوص زمان معینی نیست. درس عاشورا، درس فداکاری، دین‌داری، شجاعت، مواسات، قیام لله، محبت و عشق است.» (خطبه‌‌های نماز جمعه، 1377/2/18)

      مواسات به‌مثابه سبک زندگی

تحقق ارزش‌ها و آرمان‌های اسلامی در ساحت زندگی واقعی و روزمره و توجه به الگوهای واقعی در متن زندگی، محور مهم دیگری در نظام اندیشه‌ رهبر انقلاب است؛ این محور همواره با مباحث نظام‌سازی و شرایط حاکم بر نظام مردم‌سالاری اسلامی پیوند خورده است.

«اسلام به ملت‌ها استقلال و آزادی می‌دهد؛ هم آزادی در محیط زندگی خودشان (آزادی از قدرت‌های دیکتاتور و مستبد، آزادی از خرافات و جهالت‌ها، آزادی از تعصب‌های جاهلانه و کج‌فکری‌ها) و هم آزادی از کمند قدرت اقتصادی و فشار سیاسی استکبار؛ اسلام به ملت‌ها رفاه و پیشرفت اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی هم می‌دهد. آن پیشرفت اقتصادی که فاصله بین طبقات مردم را زیاد کند، مورد نظر اسلام نیست. آن نسخه اقتصادی که امروز کشورهای غربی برای مردم دنیا می‌پیچند و ارائه می‌دهند که طبقاتی را مرفه می‌کند و رونق اقتصادی را بالا می‌برد و به قیمت ضعیف و فقیر شدن و زیر فشار قرار گرفتن طبقاتی از جامعه تمام می‌شود، این را اسلام نمی‌پسندد. رفاه اقتصادی همراه با عدالت، همراه با روح مواسات و همراه با روح برادری، در سایه اسلام به‌دست می‌آید.» (در مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام خمینی (ره)، 1378/3/12)

      مواسات به‌مثابه سبک زندگی مهدوی

تحقق مواسات هم به‌مثابه نظام‌سازی و هم به‌مثابه امر اخلاقی و هویتی و ناظر بر سبک زندگی اسلامی، اوج و نهایتی دارد که آن اوج در دوره‌ ظهور امام زمان (علیه‌السلام) محقق خواهد شد.

«حکومت‌ الهی‌ حضرت‌ بقیةالله‌ (ارواحنا فداه‌) حکومتی‌ است‌ که‌ در آن‌ مقررات‌ حاکم‌ بر مردم‌، خواست‌ آمریکا و دیگر قدرت‌های‌ زورگوی‌ شرق‌ و غرب‌ نیست‌، بلکه‌ حکومت‌ عدالت‌، مواسات‌ و مساوات‌ و حکومت‌ معنویت‌ و فضیلت‌ است‌.» (در سالروز میلاد امام زمان (عج)، 1373/10/27)

عده‌ای هستند که در این شرایط و در این اوضاع حقیقتاً زندگی‌ آن‌ها به‌سختی قابل گذران است و نمی‌توانند زندگی معمولی خودشان را اداره کنند؛ مردمی که دستشان باز است و توانایی دارند، بایستی در این زمینه فعالیت وسیعی را شروع کنند. در صلوات شریف «شَجَرَةُ النُّبُوَّة» می‌خوانیم: وَ ارزُقنی مُواساةَ مَن قَتَّرتَ‌ عَلَیهِ مِن رِزقِکَ بِمَا وَسَّعتَ عَلَیَّ مِن فَضلِکَ... وَ اَحیَیتَنی‌ تَحتَ‌ ظِلِّک؛ یعنی این یکی از کارهای لازمی است که بایستی انجام بگیرد؛ به‌خصوص که ماه رمضان در پیش بوده، ماه رمضان ماه انفاق است، ماه ایثار، ماه کمک به مستمندان، چه خوب است که یک رزمایش گسترده‌ در کشور به‌وجود بیاید برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا که این اگر اتفاق بیفتد، خاطره‌ خوشی را از امسال در ذهن‌ها خواهد گذاشت. ما برای اینکه ارادتمان به امام زمان ثابت بشود، بایستی صحنه‌ها و جلوه‌هایی از جامعه‌ مهدوی را خودمان به‌وجود بیاوریم که عرض کردیم جامعه‌ مهدوی، جامعه‌ قسط و عدل بوده و جامعه‌ عزت است، جامعه‌ علم، جامعه‌ مواسات و برادری است؛ این‌ها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقق ببخشیم، به قدر امکان خودمان، این ما را نزدیک می‌کند. (1399/1/21)

در فرآیند ایجاد یک گفتمان در جامعه و در بسیاری موارد، حرکت اولیه از سوی نخبگان آغاز می‌شود، اما این حرکت اولیه از یک‌سو با وقایع، زمینه‌ها و حوادث مقارن و پیش از خود متباین نیست و با آن‌ها نسبتی دارد و از سوی دیگر نقش مردم و پذیرش و همراهی آن‌ها، نقشی اساسی و کلیدی است.