نقش روزه‌داری در تقویت خودکنترلی

سپهرغرب، گروه اندیشه : روزه‌داری انسان را نیرومند می‌سازد و قدرت ایستادگی وی را در مواجهه با خواهش نفس افزایش می‌دهد. نیز توان بردباری و تاب‌آوری وی را در ناملایمات روزگار تقویت می‌نماید.

متن زیر نوشتاری است از حجت الاسلام فرج‌الله هدایت‌نیا دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که در آن به نقش روزه‌داری در تقویت خودکنترلی ‬ پرداخته است:

خودکنترلی (Self- control/ Self- regulation) یک نیروی درونی و ارادی کنترل تمایلات، وسوسه‌ها، هیجاناتی درونی و رفتارهای بیرونی است. اگر کسی بتواند بدون اجبار بیرونی و به اتّکای قدرت اراده، احساسات و تمایلات مثبت و منفی خویش را کنترل نماید، از «خودکنترلی» برخوردار است. از خودکنترلی به این معنی با عناوین مختلفی تعبیر می‌شود: خودنظارتی، خودمدیریتی، خودمهارگری، خودمراقتبی، خودتنظیمی، و خودنگهداری که همگی مبین همان قدرت کنترل درونی و ارادی است. نزدیک‌ترین اصطلاح در معارف اسلامی به مفهوم کلی خودکنترلی، «حلم» است که در فارسی به خویشتن‌داری ترجمه می‌شود. حلم خدا به معنی آن است که در عقوبت بندگان گناه‌کارش عجله نمی‌کند و خودنگهدار است. همچنین، حلم خصلت اولیا الهی و انسان‌های کامل و والا است. قرآن کریم حضرت ابراهیم (ع) را به صفت «حلیم» ستوده است. در زیارت جامعه کبیره، اهل بیت علیهم‌السلام به منتهای حلم توصیف شده‌اند. قرآن کریم با تعابیر مختلف به لزوم کنترل نفس و مراقبت از آن توصیه کرده است؛ مانند «…عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ…»، «…قُوا أَنْفُسَکُمْ…»، و غیره. شیخ حرّ عاملی (ره) جلدهای 14 و 15 از کتاب شریف «وسایل الشیعه» را به «باب الجهاد» اختصاص داده و آن را به دو بخش «جهاد العدوّ» و «جهاد النّفس» تقسیم کرده است. مقصود از «جهاد العدوّ»، جنگ با دشمن بیرونی و منظور از «جهاد النّفس»، کنترل نفس درونی است. وی در بخش «جهاد العدوّ» مجموعاً 307 روایت در 72 باب ذکر کرده است؛ در حالی که در بخش «جهاد النّفس»، مجموعاً 918 روایت در 101 باب ذکر کرده است. از این مقایسه به روشنی معلوم می‌شود که کنترل نفس در معارف اسلامی بسیار اهمیت دارد. در معارف اسلامی از کنترل نفس یا خودکنترلی به «جهاد اکبر» تعبیر شده است. این تعبیر برگرفته از روایت رسول گرامی اسلام (ص) است که به اصحاب خود در بازگشت از جنگ فرمود: خوشا به کسانی که جهاد کوچکترشان را انجام داده و جهاد بزرگترشان باقی است. پرسیدند: ای پیامبر خدا! جهاد بزرگ‌تر چیست؟ فرمود: «جهاد با نفس». سپس فرمود: «برترین جهاد آن است که انسان با نفس نهفته در میان دو پهلوی خود بجنگد». دانشمندان اخلاق برای کنترل نفس راهکارهایی را ذکر می‌کنند که از بیان آنها خودداری می‌شود. آنچه اینک مدّ نظر است، نقش روزه‌داری در تقویت روحیه خودکنترلی یا خودتنظیمی است. خدای سبحان در آیه 183 سوره بقره فرمود:

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون‏»؛ ای افرادی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهیزکار شوید.

تقوی به معنی خودمراقبتی و کفّ نفس از محرمات الهی است. بنابراین، ثمره روزه‌داری، تقویت قدرت خویشتن‌داری و ایستادگی در مقابل خواهش نفس و محرک‌های گناه است.

خدای متعال در آیات 45 و 153 سوره بقره، ما را به یاری‌طلبی از بردباری و نماز توصیه کرده است: «…اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ…». مطابق روایتی از امام صادق (ع)، مقصود از صبر در این آیات «روزه» است. از این آیات و روایت مربوط به آن معلوم می‌شود که یکی از ثمرات روزه‌داری، بردباری و تقویت توان تاب‌آوری است. بر خلاف پندار بعضی، کم‌خوری انسان را ضعیف نمی‌کند و از پا در نمی‌آورد. امام علی (ع) در نامه خود به عثمان بن حنیف انصاری با اشاره به این مطلب فرمود: «گویا می‌بینم گوینده‌ای از شما می‌گوید: هرگاه این (دو قرص نان) قوت و خوراک فرزند ابوطالب است، باید هم‌اکنون نیرویش به سستی گراییده و از مبارزه با همتایان و نبرد با شجاعان بازماند. آگاه باشید! درختان بیابانی چوبشان محکم‌تر است اما درختان سرسبز که همواره در کنار آب قرار دارند پوستشان نازک‌تر (و کم دوامترند)، درختانی که در بیابان روییده و جز با آب باران سیراب نمی‌گردند، آتششان شعله‌ورتر و پردوام‌تر است. آری! روزه‌داری انسان را نیرومند می‌سازد و قدرت ایستادگی وی را در مواجهه با خواهش نفس افزایش می‌دهد. نیز توان بردباری و تاب‌آوری وی را در ناملایمات روزگار تقویت می‌نماید. چرا چنین نباشد، در حالی که انسان روزه‌دار میل خود به خوردن و آشامیدن را کنترل نموده و آن را به تأخیر می‌اندازد؛ چشم، گوش، و زبان خود را کنترل نموده و از گناه باز می‌دارد؛ میل جنسی خود را مهار نموده و در طول روز از همسر خود کناره‌گیری می‌کند. بنابراین، روزه‌دار دایماً در حال مراقبت از خود و کنترل خواهش نفس است و این همان خودکنترلی است.