نقش مبلمان شهری در هویت و سیمای شهری

  سپهرغرب، گروه شهر: مقوله مبلمان شهری و نقش آن در شهر از هر منظری در خور اهمیت و شایان بررسی است و این نقش را از زوایای مختلفی می‌توان مورد کنکاش قرار داد.

بی شک بخش عمده ای از عناصر تشکیل دهنده سیمای هر شهر، مبلمان آن شهر است؛ اجزایی که گذشته از کاربردهای خاص خود به زیبایی و انتظام شهر نیز سامان می‌بخشند. طبعاً شکل گیری عناصر بصری که تصویر هر شهر را به وجود می‌آورند، خاطره ای را برای هر بیننده در ذهن باقی می‌گذارند. هنر طراح آن است که در کنار چیدمان این ابزار و اجزا، نیاز شهروندان را برطرف کرده و سیمای زیبا به شهر بدهد؛ به طوری که شهروند احساس آرامش و راحتی را در برخورد با آن‌ها داشته باشد. نیمکت، تیرهای چراغ برق، صندوق پست و اتاقک تلفن، تابلوها، فضاهای سبز، آب نماها و بسیاری از اجزای دیگر تشکیل دهنده این نظم هستند.

در بسیاری از شهرها فقط تابلوهای نصب نشده (نه علائم رانندگی) خود به تنهایی می‌توانند به دلیل بی نظمی و اغتشاش و شلوغی سیما باعث به وجود آمدن تصویری نه چندان زیبا و آرامشبخش در شهر شوند.

امروزه در شهرهای بزرگ و پیشرفته، از جمله در شهرهای اروپا و امریکا کارشناسان بسیاری بر روی این موضوع کار کرده و به جزئیات سیما و نمای شهری اهمیت می‌دهند و گاهی همان قدر که طرح‌های جامع و تفصیلی شهری اهمیت دارند، برای مبلمان و سیمای شهر نیز بهای ویژه ای پرداخت می‌کنند، مثلاً حتی الامکان بسیاری از تابلوهای ایستاده راهنمایی و رانندگی را حذف کرده و به جای آن از خطوط و علائم رنگی در سطح خیابان استفاده می‌کنند. نخستین کمکی که این حرکت می‌کند، جلوگیری از اشفتگی، اغتشاش و ازدحام در دید بیننده و شلوغی محیط است. اهمیتی که این طراحان به نقش مردم و نیاز شهروندان می‌دهند، آن قدر است که محور تصمیمات شان عمدتاً رفاه و راحتی و آسایش ایشان محسوب می‌شود؛ به گونه ای که دید بصری و به وجود آوردن نمایی توأم با تعادل لازم، راحتی و آرامش را برای ساکنان به ارمغان می‌آورد و مشاهده می‌شود عناصر مبلمان شهری نه تنها مزاحمتی برای رفت و آمد مردم ندارد، بلکه درست جایی که مورد نیازشان هست نیز به کار گرفته شده است. شاید تا به حال مشاهده کرده باشید در بسیاری از مراکز عمده خرید، محلی برای استراحت و یا نشستن افراد به ویژه سالمندان در نظر گرفته شده است و یا شاید گاهی دیده باشید در بسیاری از شهرهای پیشرفته برای خرید از چرخ‌های دستی در داخل غرفه‌ها استفاده می‌شود، بدون این که با هیچ مشکلی از بابت رفت و آمد مواجه شوند. بنابراین، نیاز شهروندان و سیمای شهر و به وجود آمدن هویت شهری حلقه‌های به هم چسبیده و جدا نشدنی هستند که هر یک دیگری را پشتیبانی و تکمیل می‌کند و بی توجهی و بی دقتی به هر کدام آسیب جدی و خللی فاحش در به وجود آمدن سیمای نامناسب شهر خواهد بود.

 مبلمان شهری، معلولان، جانبازان و سالمندان

به دنبال بحث فوق اشاره ای به رابطه اجزا و عناصر مبلمان شهری و نیاز قشری خاص از جمله معلولان، جانبازان و سالمندان می‌شود. کم نیستند کشورهایی که امکانات ویژه ای برای این قشر در نظر می‌گیرند و در به وجود آوردن سیمای شهرشان رابطه ی مستقیم بین نیاز این قشر و مبلمان شهری به وجود می‌آورند. به جرات می‌توان گفت ابتدایی ترین امکانات، وجود پله‌هایی کم ارتفاع و سطح شیب دار مناسب (رمپ) می‌باشد که نیاز اولیه این قشر را برای حضور در جامعه و محیط به وجود می‌آورد. گذشته از پارکینگ‌های ویژه و یا نیمکت‌های مناسب، حتی گاهی کمبود یا نبود دستگیره‌هایی که باید به موقع به کمک این نیازمندان بیاید نیز احساس می‌شود. اما باید اذعان داشت که کشور ما در ایجاد تعادلی بین طراحی مبلمان شهر و نیاز این قشر خاص موفق نبوده و حتی هنوز بسیاری از ساختمان‌های اصلی دولتی نیز از داشتن اولیه امکانات برای تردد این افراد محروم هستند و ابتدایی ترین نتیجه حاصله، به عدم حضور ایشان در محیط و برآورده نشدن نیازهایشان منجر می‌شود. شاید به جا باشد که از خود بپرسیم چه درصدی از فروشگاه‌های بزرگ ما دارای پارکینگ‌های بزرگ و مناسب است که سبدهای خرید (ترولی) تا کنار خودروها دسترسی دارد و یا چه تعدادی از آن‌ها محلی برای سرگرمی و بازی کودکان دارند؟

 نقش نمادها و نشانه‌ها در مبلمان شهری

بدون تردید جایگاه نمادها و نشانه‌های شهری در فضاها و مبلمان شهری از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار است. چرا که بسیاری از مسائل فرهنگی وآداب و رسوم و سنت‌های مردم از این گونه علائم سرچشمه می‌گیرند. نشانه‌هایی که بیانگر خاطرات، مبارزات و دلاوری‌های یک ملت است و تبلور عینی آن در یک سمبل و نماد شهری شکل گرفته است. فضاهای باز شهری، مبلمان شهری و حضور و استفاده ی ساکنان دارای رابطه ای مستقیم و واسته به هم می‌باشند. زمانی که برای استفاده از اوقات فراغت و یا سپری کردن روزهای تعطیل به اجبار از فضاهای باز و پارک‌ها استفاده می‌شود، خواه ناخواه با مبلمان شهری و عناصر موجود در آن ارتباط تنگاتنگ برقرار می‌شود و این نشانه‌ها و سمبل‌های شهر هستند که خودنمایی کرده و با حضورشان خاطرات گذشته را بیان می‌کنند و یادآور تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان می‌باشند. البته دیده می‌شود گاهی نشانه‌ها دارای ابعاد و ارزش‌های خاص خود هستند و معمولاً موقعیت شان متناسب با جایگاهی است که در آن قرار گرفته اند. گاهی چون برج آزادی در تهران، ایفل در پاریس و یا ساعت بیگ بن در لندن جایگاه کشوری دارند و یا برخی دیگر در موقعیت شهری یا منطقه‌ای قرار گرفته اند. در طراحی شهرها، موقعیت سمبل‌ها و یادمان‌ها از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به تناسب فرهنگ، سنن و آداب و رسوم و با توجه به رابطه ی ساکنان و شهروندان در ارتباط با مبلمان شهری طراحی می‌شوند. لذا گدشته از دید بصری و زیبایی محیط و منظر، نمادهای شهری که گونه ای از مبلمان شهر محسوب می‌شوند و یادآور بسیاری از یادها و خاطرات گذشتگان به حساب می‌آیند، عموماً با سنت‌های مردم عجین هستند. به گونه ای که گاهی حتی یک درخت کهن (از جمله امام زاده صالح تهران) یادمانی برای بسیاری از مردم ساکن در آن محل است.

 رابطه مبلمان شهری، آرامش ذهنی و سلامت روانی

بدیهی است که مبلمان شهری علاوه بر خصوصیات و ویژگی‌هایی که نام برده شد، باید سهم مهمی در به وجود آوردن آرامش و سلامت روحی و ذهنی افراد داشته باشد. گاهی شلوغی و اغتشاش عناصر چنان است که نه تنها آرامشی را به دنبال ندارد، بلکه باعث سردرگمی و آشفتگی شهروندان نیز می‌شود، به گونه ای که انسان خسته از کار روزانه هیچ رغبتی برای نشستن و استفاده کردن از فضای شهری و مبلمان آن ندارد. شاید تا کنون کمتر به رابطه مبلمان شهری و آرامش روانی افراد توجه شده باشد، اما به یقین اولین تأثیرات خود را در ارتباط با چگونگی استفاده شهروندان از این عناصر خواهد داشت. به هر جهت، زمانی که در یک بازار شلوغ و پر سر و صدا با تابلوهای نامنظم مختلف رو به رو می‌شویم، خود به خود احساس نبود آرامش و آشفتگی را خواهیم داشت و یا وقتی در فضای شهری که برای استفاده ساکنان در نظر گرفته شده که دقایقی را بیاسایند، اما رعایت بسیاری از مسائل روانی شهری در آن لحاظ نشده است، احساس راحتی نداشته و آرامشی نیز به دنبال نخواهد آمد. بدین ترتیب، این نیز هنر طراحان و دست اندرکاران مسائل مبلمان شهری است که با چیدمان صحیح و استفاده به جا، ضمن به وجود آوردن محیط و منظر مناسب و عملکردی در خور استفاده ی ساکنان، به مسائل روحی، روانی و آرامش بخش محیط نیز توجه کافی داشته باشند.