آبخیزداری، اساسی‌‌ترین راهکار مقابله با بیابان‌‌زایی

سپهرغرب، گروه کشاورزی: کارشناسان با تأکید بر ضرورت آبخیزداری برای مقابله با پدیدۀ بیابان‌‌زایی معتقدند برای مقابله با گسترش بیابان باید در مناطق بیابانی مستعد پوشش گیاهی مستقر کرد یا اینکه دورتادور کویر و بیابان را جنگل‌کاری کرد.

بیابان به مناطق دارای اقالیم فراخشک و خشک اطلاق می‌‌شود که میزان متوسط بارندگی سالیانۀ آن کمتر از 50 میلی‌متر و درصد پوشش گیاهی چندسالۀ آن کمتر از 10درصد باشد.

ویژگی‌های بیابان عبارتند از:

اول: بارش کم، دامنۀ نوسان دمای شدید، دمای بالا و تبخیر زیاد. تبخیر تقریباً بیش از دو برابر بارش است و باد عامل اصلی تخریب و فرسایش محسوب می‌شود؛ دوم: پوشش گیاهی بسیار فقیر و پراکنده. بیابان‌ها اغلب بین 15 تا 30 درجۀ شمالی و جنوبی قرار گرفته‌اند و به‌دلیل نزول جریان‌های هوای خشک از بالای تروپوسفر به پایین، بخار آب در این مناطق کم و هوا بیش از حد خشک می‌شود؛ سوم: خاک‌های این مناطق دارای مواد آلی کم و اغلب جوان و کم‌تحول‌یافته هستند.

     سرانۀ بیابان ایران دوبرابر سرانۀ جهانی است

ایران با 1.2درصد خشکی‌های جهان، 2.4درصد پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش و 3درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است. 61درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد، که 1.3 برابر درصد جهانی (19درصد) است. اگرچه بیش از 32میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، 43میلیون هکتار آن در زمرۀ اکوسیستم بیابانی است. البته برخی گزارش‌‌ها، میزان بیابان‌‌های ایران را تا 90میلیون هکتار یعنی 55درصد مساحت کل ایران بیان کرده‌‌اند.

20میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تأثیر فرسایش بادی است. از این مقدار 6.4میلیون هکتار در محدودۀ کانون‌های بحرانی است که در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان کشور پراکنده است. چنین شرایطی باعث شده حدود 50درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل دهند. در زمان حاضر سرانۀ بیابان در کشور 0.5 هکتار است، این در حالی است که سرانۀ جهانی آن 0.22 هکتار می‌باشد.

     بیابان‌‌زایی از عوامل اصلی وقوع سیل‌‌های مخرب است

بیابان‌‌زایی در ایران عوارض و پیامدهای ناگوار متعددی را به‌دنبال داشته است که از مهمترین این پیامدها می‌‌توان به وقوع سیل‌‌های سهمگین و مخرب در کشور اشاره کرد، در این باره دکتر حسن احمدی عضو فرهنگستان علوم و استاد دانشگاه تهران معتقد است: «مهمترین پیامدهای بیابان‌‌زایی، خشکسالی، سیل و فرسایش آبی و بادی خاک است و ما شاهد خشکسالی و سیل‌‌های متعددی در کشور هستیم.سالانه حدود دو و نیم میلیارد تن از خاک تخریب و به‌صورت رسوب از سیستم خارج می‌شود. حدوداً 120 میلیون هکتار از مساحت یک‌میلیون و 600هزار کیلومترمربعی ایران تحت تأثیر تخریب است؛ حدود 80 تا 90 میلیون هکتار تحت تأثیر فرسایش آبی و 24 میلیون هکتار تحت تأثیر فرسایش بادی است و دو و نیم میلیارد تن در سال خاک تخریب می‌‌شود. در مناطق نیمه‌خشک بیشتر فرسایش بادی است؛ جایی که بارش بیش از 300 میلی‌متر است، مانند حوزۀ سفیدرود که استان‌‌های زنجان، آذربایجان غربی، همدان و کردستان را در بر گرفته و سالانه 260 میلیون تن رسوب پشت سدهای ما قرار می‌‌گیرد. در مورد فرسایش بادی و گردوغبار در مناطق خشک و نیمه‌خشک بیشتر دیده می‌‌شود».

خسارت ناشی از فرسایش خاک در ایران چیزی در حدود 10 میلیارد دلار تخمین زده شده است که از عمده‌ترین دلایل این فرسایش می‌‌توان به بریدن بی‌قاعده، سنگین و درازمدت درخت‌ها و درختچه‌‌ها، چرای طولانی و غیراصولی دام‌ها، امحای پوشش گیاهی از طریق آتش‌‌سوزی‌‌های عمدی و غیرعمدی و مکرر و نیز بهره‌‌برداری شدید و ممتد از آب‌های زیرزمینی اشاره کرد.

     بیابان‌‌زایی؛ علت مؤثر بحران‌‌های اقتصادی و اجتماعی و امنیتی

بیابان‌‌زایی علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی که به‌دنبال دارد، زمینه‌‌ساز بحران‌‌های اقتصادی و اجتماعی نیز هست. امروز بسیاری از روستاییان به‌خاطر مشکلات ناشی از بیابان‌زایی و گردوغبار، خانه و کاشانه و شغل خود را رها می‌کنند و با مهاجرت به شهرها، در حاشیۀ شهرها مستقر می‌‌شوند و این مسئله زمینۀ بسیاری از ناهنجاری فرهنگی و اجتماعی مثل طلاق، اعتیاد، قاچاق و جرایم دیگر فراهم می‌شود، علاوه بر این بیابان‌‌زایی مشکلات امنیتی برای کشور به‌دنبال دارد؛ به‌طوری که مناطقی که از سکنه خالی شده، محل استقرار قاچاقچیان و گروه‌‌های معاند نظام شده است که این امر، نتیجه‌‌ای جز ناامنی برای منطقه و کشور نخواهد داشت.

     آبخیزداری؛ راه‌حل مؤثر مقابله با بیابان‌زایی

به‌اذعان کارشناسان، آبخیزداری از عوامل عمدۀ مقابله با بیابان‌‌زایی و وقوع سیل است، در این باره دکتر محسن محسنی ساروی استاد بازنشستۀ دانشگاه تهران معتقد است: «عملیات آبخیزداری با جنگل‌‌کاری و نهال‌‌کاری نقش بسیار مؤثری در کنترل سیلاب و مقابله با بیابان‌‌زایی دارد. برای از بین بردن اثرات منفی بیابان‌‌زایی می‌‌توان آن مناطق بیابانی را که استعداد پوشش گیاهی داشته باشند، با فنون و تکنیک‌‌های آبخیزداری، جنگل‌‌کاری کرد، یا اینکه آن مناطق کویری و بیابانی که امکان جنگل‌کاری و استقرار پوشش گیاهی وجود ندارد، دور تا دور بیابان یا مناطق کویری را پوشش گیاهی مستقر کرد تا از پیش‌روی بیابان جلوگیری به‌عمل آید و از اثرات منفی بیابان‌‌زایی کاسته شود.»