روان‌شناسان و صاحب‌نظران علوم رفتاری بر این عقیده‌اند که اعتماد، صمیمیت و استحکام در خانواده به‌عنوان یک نهاد مهم اجتماعی زمانی فراهم می‌شود که اعضای خانواده در کنار یکدیگر احساس همدلی داشته باشند که در این میان داشتن تفریحات سالم در زندگی، باعث افزایش این مؤلفه‌ها و متعاقباً شادابی و نشاط اجتماعی اعضای خانواده خواهد شد.

به تعبیر دیگر امروزه پرداختن به تفریحات سالم یکی از شاخصه‌های افزایش سلامت اجتماعی و روانی اعضای خانواده‌ها است که به برقراری ارتباط بهتر افراد در جامعه و ایفای نقش مؤثر آن‌ها در تعاملات اجتماعی می‌انجامد؛ تفریح معقول، به‌اندازه و متناسب با جنسیت و سن افراد می‌تواند جذابیت، نشاط، سلامت روانی و اجتماعی را برای تمامی افراد و به‌خصوص مجموعه خانواده به همراه داشته باشد.

از منظر محققان توجه به این موضوع از آن حیث دارای اهمیت است که همه افراد به‌طور معمول از فعالیت‌های روزمره خسته می‌شوند و باید برنامه‌هایی برای سرگرمی و انبساط خاطر خود تدارک ببینند؛ زیرا این امر در افزایش انرژی و شادابی افراد مؤثر است و باعث ایجاد تعادل میان کار، سرگرمی و اوقات فراغت می‌شود.

موضوع این است که تفریح به شیوه فعالانه و سالم، به داشتن خُلق مثبت افراد کمک بسیاری می‌کند و علاوه‌بر القای خُلق مثبت و احساس خوشایند آرامش و شادی، به سازگاری بهتر اشخاص با محیط اطراف و داشتن جامعه سالم‌تر نیز کمک می‌کند و به‌این‌ترتیب بهداشت روان نیز شکل می‌گیرد؛ این درحالی است که اگر فرد یا خانواده‌های سالمی وجود نداشته باشند، طبیعتاً جامعه سالمی نیز وجود نخواهد داشت.

البته درخصوص مفهوم تفریح کارشناسان تعاریف و تعابیر مختلفی را ارائه داده‌اند، بااین‌حال و با زبان ساده می‌توان گفت که تفریح شامل فعالیت‌هایی است که معمولاً به‌طور اختیاری و داوطلبانه به‌خاطر لذت و رضایتی که به دنبال دارد، توسط افراد و خانواده‌ها انتخاب می‌شود و اصولاً این فعالیت نیز مختص زمان بیکاری و آزاد بوده و هیچ رابطه‌ای با کار اصلی شخص ندارد.

تفریح معمولاً لذت‌بخش است و وقتی به‌عنوان قسمتی از خدمات اجتماعی انجام می‌گیرد، دارای هدف‌های مثبت و ثمربخشی برای افراد شرکت‌کننده، گروه‌ها و به‌طور کلی برای جامعه است؛ همچنین از دیدگاه رفتارشناسان از ویژگی‌های یک تفریح خوب و سالم حضور اعضای خانواده، تناسب با سن و نوع جنسیت افراد و وجود توافق میان گروه و اعضای خانواده در زمینه مکان تفریح است.

درعین‌حال ایجاد نشاط مؤلفه بسیار مهمی در تفریح است که اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا برخی از سرگرمی‌هایی که توسط افراد انتخاب می‌شوند نه‌تنها نشاطی ایجاد نمی‌کند، بلکه از انرژی آنان نیز می‌کاهد. درعین‌حال تفریح الزاماً پُرهزینه نیست.

در این خصوص بسیاری از جامعه شناسان بر این نکته نیز تأکید دارند که حتی یک شیوه بسیار مؤثر برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی و روانی آن است که جهت افزایش فضاها و برنامه‌های تفریحی و نشاط اجتماعی که ارتباط معناداری با کاهش آسیب‌های اجتماعی و اختلالات روحی و روانی دارند، گام برداریم؛ درواقع این همان نقطه مطلوب است که امیدوارم با هم‌کنشی و هم‌جهتی همه مجموعه‌های دخیل، بتوانیم آن را محقق کنیم.

در این خصوص برخی دیگر از جامعه‌شناسان نیز بر این موضوع تصریح دارند که نفس تفریح سالم و معقول می‌تواند جذابیت، نشاط و سلامت روانی و اجتماعی را برای تمامی افراد به دنبال داشته باشد؛ حتی اگر می‌خواهیم شهری بانشاط داشته باشیم که بهزیستی فرهنگی در آن نهادینه شود، باید شهر و شهروندی فعال داشته باشیم و تجسم آن‌ها در این است که فضاهای تفریحی را گسترش دهیم و در بُعد سلامت جسمی، شاهد شهری پُرشور و بانشاط باشیم، بنابراین رسیدن به این فهم و منظور به معنای تأمین سلامت روانی، اجتماعی و حتی معنوی شهروندان است.

* از تصورات غلط تا انتخاب‌های اشتباه

و اما بررسی‌ها و نتایج تحقیقات انجام‌شده مؤید این نکته است که امروزه نداشتن یک برنامه مشخص و منطقی برای تفریح، شادی و هیجان در خانواده‌های ایرانی، به یک معضل رایج و اساسی تبدیل شده و چنانچه مسائلی مانند درآمد و رفاه برای خانواده فراهم باشند، تفریح می‌تواند کارکردهای اجتماعی خود را به‌درستی ایفا کند.

بااین‌حال امروزه فراهم کردن فرصتی برای تفریح، شادی، نشاط و هیجان برای خانواده مهم نیست و بسیاری از خانواده‌ها نیز برنامه جدی برای تفریح ندارند؛ این به آن معنا است که تقریباً 80 درصد از خانواده‌ها و افراد ایرانی برنامه‌ریزی مشخصی برای تفریح خود ندارند و عدم وجود تفریح، بزرگ‌ترین خلأ در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی ایشان محسوب می‌شود.

این افراد و خانواده‌ها عموماً بر آن باور هستند که امروزه و تنها درصورت برخورداری از امکانات و پول زیاد است که می‌توان موجباتی برای تفریح و شادی فراهم آورد و البته این باور نیز درحالی به‌وجود آمده که در گذشته‌ای نه‌چندان دور، مردم خالق تفریح بودند و نه مصرف‌کننده، بنابراین با هر سطحی از درآمد اقتصادی و انواع ابزارها و فرصت‌های موجود، می‌توانستند شادی و نشاط را برای خود و خانواده‌هایشان فراهم کنند.

البته هرچند موضوع اقتصادی و یا حتی وجود زیرساخت‌های تفریحی (سنتی و مدرن) دراین‌بین مهم بوده و باید به آن‌ها نیز توجه ویژه داشت، بااین‌حال پژوهش‌ها و نتایج حاصله نشان می‌دهد که در این موضوع تنها 10 درصد امکانات و پول اهمیت دارد تا نیازهای اولیه اشخاص برطرف شود، 50 درصد این امر وابسته به عوامل خلقی و خوش‌رویی افراد و 40 درصد نیز مربوط به انتخاب اشخاص وابسته است. بنابراین حتی وجود یک فضای سرسبز و عمومی ساده هم می‌تواند به‌سادگی امکان تفریحات سالم را در اختیار افراد با درآمد کم و متوسط قرار دهد، درحالی ‌که وقت‌گذرانی و تفریح در آن‌ها الزاماً نیازمند پرداختن هزینه‌ خاص و یا بالایی نیست.

در یک مرتبه بالاتر نیز بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند حتی فعالیت‌های عادی و شغلی می‌تواند جنبه تفریحی به خود گیرد و فرد در هنگام انجام دادن این فعالیت‌ها، با لذت به کار خود ادامه دهد. درواقع گذراندن کارهای روزمره به‌صورت تفریحی یک هنر است که افراد کمی از آن بهره می‌‌برند و اگر از اوقات فراغت به‌صورت سالم و بهینه استفاده شود، نه‌تنها در شادی‌بخشی به فرد مؤثر خواهد بود، بلکه در روند افزایش سلامت اجتماعی نیز تأثیرگذار است.

همچنین موضوع بسیار مهم دیگر در این میان، نوع تفریح است که می‌تواند نسبت به سن، جنس طبقه اجتماعی، تحصیلات، میزان درآمد و وضعیت اقتصادی و حتی فیزیک بدنی و خلق‌وخوی افراد متفاوت باشد؛ هر فردی یک نوع سرگرمی دارد که بی‌تردید گذران آن متناسب با شرایط پیش‌گفته می‌تواند در ارتقای تجربه، دانش و سطح آگاهی او تأثیرگذار باشد. بااین‌حال نکته مشترک همه این موارد آن است که همگان می‌توانند یاد بگیرند با برنامه‌ریزی مناسب برای تفریح در اوقات فراغت، روی کیفیت زندگی خویش تأثیر مثبتی بگذراند.

بنابراین توصیه صاحب‌نظران حوزه رفتاری این است که در راستای پاسخگویی به نیازهای روحی، الزاماً نباید به دنبال تفریح‌های هزینه‌بر بود؛ گاهی مواقع رفتن به طرف این سرگرمی‌ها، حتی مانع استفاده درست از اوقات فراغت خواهد شد. نکته دیگر استفاده از شرایط اقلیمی و طبیعت است، تجربه نشان می‌دهد مردمی که اوقات فراغت و تفریح خویش را در دامان طبیعت می‌گذرانند، شادی روانی و اجتماعی بیشتری دارند. همچنین سرگرمی‌ها و ورزش‌های خانوادگی در ایجاد تفریح سالم کمک می‌کند، کوه‌نوردی و حتی بازارگردی در کنار خانواده می‌تواند به میزان صمیمیت میان اعضای این نهاد بیفزاید.

نکته بسیار مهم دیگر این است که با توجه به رواج و توسعه فناوری در اجتماع کنونی، مردم و به‌خصوص جوانان به نحو بسیار گسترده و شدیدی به طرف بازی‌های مجازی و فردی کشیده شده‌اند؛ درحالی ‌که در این‌گونه بازی‌ها معمولاً شاهد اثربخشی سالم در افراد جامعه نیستیم، از منظر این کارشناسان مردم به فضای مجازی برای تفریح و سرگرمی پناه می‌برند، اما درواقع حسی که در تفریح‌های سالم و گروهی و خانوادگی به فرد منتقل می‌شود، هیچ‌گاه از راه فضای مجازی انتقال نمی‌یابد و حتی ممکن است آسیب‌های ناشی از فضای مجازی گریبان‌گیر جوانان و نوجوانان کشور شود.

* همدان، شهری که با تفریح میانه ندارد

همدان شهری است که درحال گذر از ساختار سنتی به مدرن بوده و با افزایش سریع جمعیت و تراکم بالا در ساختمان‌ها و بافت شهری، لاجرم لزوم توجه به زیرساخت‌های تفریحی و اوقات فراغت ساکنان آن باید در درجه بالایی از اهمیت و توجه مدیران و برنامه‌ریزان قرار گیرد.

درواقع نقش اماکن تفریحی و به‌روز و توسعه‌یافته در شهر همدان به‌عنوان یک کلان‌شهر درحال‌ توسعه به‌عنوان یکی از عوامل اصلی پیشرفت اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره، غیر قابل ‌انکار است و تجربه موفق بسیاری از سیستم‌های مدیریت شهری پیشتاز و موفق در این خصوص نشان می‌دهد توسعه زیرساخت‌های مختلف تفریحی اعم از شهربازی‌ها، پارک‌های آبی و اماکن ورزشی، سینما، تئاتر و غیره، در بستر شهر جذابیت‌های فراوانی را برای شهروندان به‌وجود می‌آورد.

درعین‌حال نباید فراموش کرد که توسعه زیرساخت‌های تفریحی در بستر شهر، روشی است که مدیران موفق برای ارتقای سطح کیفیت زندگی و سلامت روانی و اجتماعی و به‌موازات آن کاهش آسیب‌های اجتماعی، مورد استفاده قرار می‌دهند؛ بااین‌حال بررسی‌ها نشان می‌دهد که با وجود این الزامات و بایستگی‌ها، در طول چند دهه گذشته آن‌گونه که انتظار می‌رفته، این فرآیند مورد توجه قرار نگرفته است.

البته به‌زعم برخی احداث یکی دو پارک بازی، چند بوستان کوچک، افزایش سالن‌های ورزشی و گیم‌نت‌ها و مجتمع‌های فرهنگی دولتی و خصوصی را شاید بتوان به‌عنوان پاسخ و توجیهی به این امر تلقی و عنوان کرد، اما چند سؤال اساسی مطرح می‌شود که با وجود این مجموعه از داشته‌های قبلی و ایضاً تعدادی فضای نوساز، اما به نظر شما:

- آیا همین میزان امکانات موجود پاسخگوی نیازهای شهروندان و گردشگران هست؟

- آیا همه ساکنین شهر امکان و توانایی اقتصادی استفاده از آن‌ها را دارند؟

- آیا این داشته‌ها برای پاسخگویی به نیاز مراجعان در فصول مختلف و شرایط جوی متفاوت مناسب هست؟

- آیا نسبت به رعایت عدالت در توزیع سرانه این زیرساخت‌ها در سطح شهر و مناطق آن اقدام لازم صورت گرفته و یا برنامه مشخصی برای این موضوع وجود دارد؟

- آیا در این روند ساخت‌وساز و ایجاد مطالبات، سلایق و ویژگی‌های همه شهروندان با توجه به جمیع تفاوت‌های جنسی، سنی، فرهنگی و غیره لحاظ شده است؟

- آیا در همه این زیرساخت‌های تفریحی اعم از سنتی و مدرن بایستگی‌ها و الزامات فرهنگی، اعتقادی، اجتماعی و غیره لحاظ شده است؟

- آیا همین داشته‌های موجود از استاندارد‌ها و ایمنی‌های لازم برخوردار هستند و نهاد و یا ارگان خاصی به‌صورت مستمر بر این موضوع نظارت دارد؟

- میزان رضایت شهروندان از این امکانات تا چه حد است و آیا تاکنون کارگروهی تخصصی نسبت به بازخوردسنجی و نظرسنجی از باید‌ها و نبایدها، شایستگی‌ها و بایستگی‌های آن‌ها اقدامی صورت داده است؟

- با توجه به افزایش جمعیت و فرسودگی داشته‌های قبلی و نیز مطالبات نسل جوان، آیا برنامه مشخص و زمان‌داری برای توسعه، ایجاد فضاهای جدید و متعاقباً بهسازی اماکن تفریحی قبلی موجود در شهر همدان در دستور کار مدیران و مجریان قرار گرفته و یا به مرحله اجرا رسیده است؟

و البته ده‌ها سؤال دیگر در این باب که قطعاً هرکدام آن‌ها مستلزم یک پاسخ مستقل و معقول است که می‌طلبد مدیران، تصمیم‌گیران و مجریان طرح‌های عمرانی همدان در این خصوص پاسخگو باشند.

البته در این میان گفت‌وگو‌های صورت‌گرفته با تعدادی از همشهریان همدانی نیز مؤید لزوم نگاه جدی به این مسئله و الزام به توسعه هرچه بیشتر و بهتر امکانات موجود برای تمامی طبقات اجتماعی در گوشه‌گوشه شهر است که باید به‌طور جدی مدنظر مسئولان قرار گیرد.

* پرسش‌های خبرنگاری و پاسخ‌های شهروندی

جمعی در حدود 60 نفر از همشهریان همدانی (اعم از نوجوانان، جوانان و بزرگ‌سالان آقا و خانم) طی گفت‌وگو با خبرنگاران سپهرغرب درخصوص موضوع تفریح و زیرساخت‌های مربوط به آن، عموماً بر این باورند هستند که:

- تقریباً 96 درصد این افراد معتقدند درحال حاضر موضوع اقتصادی و درآمدها تأثیر و نقش بسیار مهمی را در نوع تفریح افراد و خانواده‌ها ایفا کرده و مردم صرفاً براساس جیبشان به سراغ تفریحات می‌روند؛ یعنی افراد متمول عادت به استفاده از تفریحات هزینه‌بر دارند و بقیه مردم باید به دنبال تفریحات کم‌هزینه و رایگان باشند.

- از منظر 93 درصد این افراد آن‌ها تنها زمانی مجبور به هزینه‌کرد برای تفریح و یا رفتن به جاهای هزینه‌بر می‌شوند که در مقابل اصرار و خواهش خانواده و به‌خصوص بچه‌ها قرار بگیرند، البته بحث جمع دوستانه و یا استثناهایی مثل دوران نامزدی هم به‌جای خود.

- همین گروه با عنوان اینکه طی رشد جمعیت و گسترش شهر باید زیرساخت‌های تفریحی توسعه یابد، تصریح کردند که موجودی فعلی ما در این موضوع چندان کافی و پاسخگو نیست و با جمعیت مطابقت ندارد.

- از منظر 91 درصد (و عموماً جوان‌ترها) شکل تفریح‌ها تغییر کرده و درحال حاضر و با توجه به برخی مسائل، تفریحات رایج در فضای مجازی، بهترین تفریح آنان محسوب می‌شود؛ گو اینکه تفریح با دوستان را نیز بیشتر از با خانواده بودن می‌پسندند که با شیوع کرونا و تعطیلی مراکز، این موضوع شدت و تعمیق بیشتری یافته است.

- از دید 88 درصد پاسخ‌دهندگان خانواده‌های همدانی در فصول پاییز و زمستان جای خاصی برای تفریح ندارند و این یعنی فقدان محیط‌های تفریحی برای فصول خاص و البته در بهترین حالت هم رفتن به پارک در یک جمع خانوادگی و خوردن شام (استامبولی، کتلت و کوکو و درنهایت ساندویچ) بهترین و رایج‌ترین تفریح آنان محسوب می‌شود.

- از دید همین گروه به‌دلیل روند رو به رشد شهر، ایجاد مراکز تفریحی شبانه‌روزی هم یک ضرورت است و باعث می‌شود تا بسیاری از افراد و حتی خانواده‌ها بتوانند برای ساعات بیکاری و بی‌خوابی خود برنامه تعریف کنند؛ همین امر می‌تواند در جلوگیری از برخی آسیب‌های اجتماعی نقش مهمی ایفا کند.

- از منظر 86 درصد مصاحبه‌شوندگان توزیع عادلانه‌ای از سرانه مراکز تفریحی در شهر همدان وجود ندارد و بُعد مسافت و یا تراکم چند مرکز در یک نقطه باعث بروز حاشیه‌های پُررنگ‌تر از متن شده، بنابراین از مناطق دیگر و با وسعت بیشتر باید برای این کار استفاده کرد، درعین‌حال این گروه تصریح کردند که مناطق حاشیه و پایین‌ شهر اساساً فاقد هرگونه مرکز تفریحی قابل قبول و متناسب با جمعیت خود هستند.

- از دید 85 درصد همشهریان همدانی مراکز تفریحی اعم از پارک، شهر بازی، سینماها و غیره عموماً قدیمی و سنتی شده‌اند و علاوه‌بر بحث کاهش ایمنی و سلامت با مطالبات یک شهر رو به توسعه و جوان‌محور، هماهنگی ندارند؛ بنابراین باید نگاه مدرن‌تر و نوآورانه‌تری به آن‌ها داشت.

- از دیدگاه 74 درصد پرسش‌شوندگان بیشترین هزینه در شهربازی‌ها مربوط به کودکان و نوجوانان بوده و بزرگ‌سالان چندان علاقه‌ای به این مراکز ندارند، گو اینکه جوانان نیز عموماً از سر بیکاری و ناچاری رو به استفاده از آن‌ها می‌آورند؛ به‌دلیل تکراری و کم‌رنگ شدن هیجان وسایل تفریحی نیز دیگر کمتر کسی رغبت به استفاده از آن‌ها دارد.

- 66 درصد شرکت‌کنندگان در مصاحبه معتقدند که وسایل بازی و تفریحی که در پارک‌ها و بوستان‌ها برای استفاده کودکان و نوجوانان تعبیه شده، از ایمنی و استاندارد لازم برخوردار نیستند.

- 65 درصد پرسش‌شوندگان بر این باورند که با توجه به مقایسه قبلی و فعلی، ظاهراً در مبحث توسعه شهر هیچ برنامه خاص و مشخصی برای توسعه و تجهیز مراکز تفریحی وجود ندارد.

- از منظر 51 درصد مخاطبین این گفت‌وگو‌ها زنان و دختران سهم کمی از مراکز تفریحی و بازی دارند و به‌علت محدودیت‌های اجتماعی نمی‌توانند آن‌گونه که تمایل دارند، از وسایل تفریحی موجود لذت ببرند؛ بنابراین ایجاد مراکز تفریحی ویژه بانوان یک ضرورت و مطالبه است.

- کمتر از 40 درصد مصاحبه‌شوندگان مراکز تفریحی موجود را فاقد معیارها و نمایه‌های فرهنگی هنری و حتی دینی لازم می‌دانند و معتقدند که در این مراکز فقط مبحث استحصال سود مدنظر پیمانکاران است و نه چیز دیگر! درواقع بر عملکرد این مراکز نظارت قابل قبولی وجود ندارد.

- حدود 30 درصد همشهریان شرکت‌کننده در این گفت‌وگو‌ها معتقدند که تاکنون هیچ‌گونه فرآیند نظرسنجی و یا بازخوردسنجی از کمیت و کیفیت عملکرد این مراکز صورت نگرفته و هیچ‌گونه نگاهی مبتنی بر خرد جمعی در آن‌ها حاکم نیست.

تفریح، لغتی مهجور در قاموس همدانی‌ها