سد اکباتان قربانی جدید توسعه بی‌برنامه

هرچند از همان ابتدا مهم‌ترین هدف از ساخت سدها مهار سیلاب‌ها و ذخیره آب‌های سطحی جهت تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت و بعدها تولید برق بوده؛ اما متعاقباً و در پی ایجاد مناظر زیبا و ویژگی‌های زیست‌محیطی خاص در پیرامون این منابع عظیم ذخیره آب، توجه به جنبه‌های تفریحی سدها نیز طی چند دهه اخیر توسعه یافته و حتی بعضاً با تغییر نگاه در اهداف اولیه موضوع، توجه به جاذبه‌های گردشگری و محیطی آن‌ها در اولویت قرار گرفته است؛ به‌گونه‌ای که حتی در برخی کشورها اساساً نخستین و مهم‌ترین هدف از ساخت سد و ایجاد یک منبع ذخیره آبی، بستر و فضاسازی مناسب برای جذب توریست و گردشگر معرفی و عنوان می‌شود.

در این خصوص برخی کارشناسان و صاحب‌نظران بر این باور تأکید دارند که احداث سد روی رودخانه‌ها، نه‌فقط الگوهای کاربری منابع طبیعی را تغییر می‌دهد و کارکردهای معیشتی را متحول می‌کند، بلکه نتایج برخی دیگر از تحقیقات نیز مبین این است که وجود سدها بر سرمایه‌های معیشتی ساکنان پیرامونی آن‌ها نیز تأثیرگذار بوده، به این معنا که با استفاده از ظرفیت‌های به‌وجودآمده میانگین رتبه دارایی‌های معیشتی ساکنان پیرامونی سدها (اعم از ارزش ملک، باغ و زمین کشاورزی و یا درآمدهای حاصل از افزایش گردشگر و توریست) نیز به‌مراتب بیشتر از قبل احداث سد شده، این سخن به آن معنا بوده که با نگاهی به جنبه‌های تفریحی و اهداف ساخت سدها و نیز توانش‌های بالقوه اما مغفول آن‌ها، لازم است که در راستای استحصال درآمد ملی پُرسود دیگری به‌جز نفت و خام‌فروشی و نیز دست‌یابی به فرصت‌های جدید شغلی پُرمنفعت، نگاه تازه و دوباره‌ای به ‌ضرورت توجه به همه وجوه تفریحی و گردشگری سدها انداخته و با شناسایی این اماکن پُرجاذبه، برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری‌های بیشتر و بهتری روی این پتانسیل‌های جذب گردشگر انجام شود.

این موضوع از آن حیث در کشور ما دارای اهمیت است که ایران به‌لحاظ جاذبه‌های توریستی در شمار 10 کشور نخست دنیا قرار داشته و به‌صورت ویژه هم جزء چند کشور مطرح و رتبه نخست در صنعت سدسازی است؛ اما بااین‌حال آن‌گونه که بایدوشاید، جایگاه واقعی خویش را در این صنعت پُردرآمد پیدا نکرده و با وجود تنوع، زیبایی‌ها و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، در این صنعت جایگاهی ندارند و در بهترین حالت وجود آن‌ها صرفاً برای ذخیره آب و درنهایت یک تفرج‌گاه موقتی در اطراف شهرها برای فصول گرم است.

* سد اکباتان دوگانه فرصت و تهدید

سد اکباتان را می‌توان تنها دریاچه در نزدیکی شهر همدان دانست که در دهه 40 خورشیدی بر رودخانه‌های یلفان و قره‌چای بسته شد تا یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب شهروندان و نیز آبیاری زمین‌های کشاورزی آن را تشکیل دهد؛ البته پیش‌ترها این سازه آبی را به‌نام سد یلفان و شهناز هم می‌شناختند، اما امروزه دیگر همه آن را به‌نام رسمی سد اکباتان همدان معرفی می‌کنند.

دریاچه این سد علاوه‌بر آنکه به‌عنوان یکی از جاذبه‌ها و تفرجگاه‌های شهر همدان شناخته می‌شود، درعین‌حال به‌دلیل ممنوعیت تیراندازی و شکار، به‌عنوان یکی از اکوسیستم‌های طبیعی و آبی امن منطقه، هرساله پذیرای تعداد زیادی از پرندگان زیبا نیز هست؛ از این ‌رو بوده که به اعتقاد برخی مدیران دریاچه سد اکباتان باید به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری همدان تبدیل شود و در این راستا و براساس طرح جامع گردشگری تقویت زیرساخت‌های رفاهی و تفریحی نوار حاشیه سد اکباتان مورد توجه قرار گرفته است.

به اعتقاد این گروه از مدیران و تصمیم‌گیران شهری از آنجا که منطقه سد اکباتان مطابق مصوبه هیئت‌وزیران منطقه نمونه گردشگری به‌شمار می‌رود، بنابراین نیاز است برای نیل به این مقصود با ارائه طرح مطالعاتی و راهبردی نسبت به جذب سرمایه‌گذار اقدامات اصولی صورت بگیرد؛ درعین‌حال انجام هرگونه فعالیت در این منطقه هم نیازمند اعطای موافقت‌نامه تأسیس از جانب اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان بوده که صدالبته پیش‌نیاز اعطای این موافقت‌نامه نیز تهیه و تصویب طرح جامع منطقه نمونه گردشگری مطابق با شرح خدمات این اداره کل است.

حالا هرچند دورنمای این نظریه به مذاق برخی خوش آمده و به هر دلیل نیز دائماً در هر محفل و مجلس با پیش کشیدن موضوعاتی از قبیل احداث پارک جنگلی، توسعه مسیر و غیره، صحبت از پیگیری این امر می‌کنند، اما در نقطه مقابل این گروه نیز هستند کسانی که معتقدند به‌دلیل غیر کارشناسی بودن طرح ایجاد منطقه نمونه تفریحی توریستی، بوستان گردشگری در سد اکباتان چالش زیست‌محیطی ایجاد و به نحو نگران‌کننده‌ای و حتی در کوتاه‌مدت اکوسیستم و فضای سبز این منطقه را دچار آسیب می‌کند.

از منظر این منتقدان از آنجا که با بروز خشک‌سالی‌های اخیر نه‌فقط کشاورزان منطقه برای تأمین آب مورد نیاز خود دچار مشکل و دغدغه بوده، بلکه برای تأمین آب شرب همدان نیز مجبور به انتقال آب از شهرهای دیگر هستیم، درعین‌حال برای آب‌رسانی به فضای بوستان بزرگ تعریف‌شده این منطقه (حتی با کاشت گیاهان کم آب‌بر) نیز ناگزیر به برداشت میزان بالایی از آب خود سد هستیم که اساساً این کار منطقی نیست.

با شروع به این کار ناخواسته با ساخت هتل، ویلاهای لوکس و متعاقباً مشکلات زیست‌محیطی زمین‌خواری، تصرف منابع طبیعی و درنهایت افزایش بی‌منطق قیمت زمین‌های این منطقه نیز مواجه خواهیم شد که با اهداف و منظور‌های مرتبط با منطقه گردشگری مغایر و حتی در تضاد است.

کما اینکه هنوز طرح در حد پیشنهاد و گمانه‌زنی عنوان شده نیز شاهد افزایش ساخت‌وسازهای تصاحب عرصه‌ها و حتی ورود فاضلاب به رودخانه منتهی و یا خروجی از این سد هستیم که اگرچه از طریق ضابطین دادگستری و مأموران شرکت آب منطقه‌ای، محیط‌زیست و غیره موضوع پیگیری و متخلفان به مراجع قانونی معرفی شده تا حکم تخریب، قلع‌وقمع و یا خلع ید برای ایشان صادر شود، اما این تصور وجود دارد که درصورت اصرار به توسعه گردشگری بی‌ضابطه و غیر اصولی و کارشناسی این منطقه، فضای نسبتاً امن، بکر و سالم فعلی به نحو نگران‌کننده‌ای به چالش‌های زیست‌محیطی و فرهنگی و حتی اخلاقی مبتلا خواهد شد.

* فرصت‌طلب‌هایی که قبلاً دست به‌کار شدند!

و اما دقیقاً یک سال پیش بود که روابط عمومی شرکت آب منطقه‌ای همدان خبر از برخورد با متخلفانی داد که اقدام به ساخت‌وساز در محدوده سد اکباتان کرده بودند، البته هرچند اراضی تصرف‌شده از سوی متخلفان در بستر و حریم دریاچه سد اکباتان اعاده به وضع سابق شد و در راستای برخورد با متصرفان غیر قانونی، حریم دریاچه سد اکباتان رفع تصرف شد، بااین‌حال همین موضوع زنگ هشداری بود تا به ما بفهماند که به هر دلیل این منطقه نیز در تیررس طمع بسیاری از زمین‌خواران، رودخانه‌خواران و احتمالاً سدخواران و افراد متنفذ قرار داشته و به هر ترفند و بهانه رسمی و غیر رسمی، مشغول ورود و نفوذ در محدوده آن هستند تا به مجرد مهیا شدن شرایط، اقدام به ساخت‌وساز و نیز راه‌اندازی بازار خریدوفروش در عرصه‌های آن کنند.

البته به اعتقاد برخی مطلعین و مستند به بعضی اخبار این موضوع از مدت‌ها قبل و پیش از این شروع شده و درحال حاضر روستاهای مجاور دریاچه و نیز بالادست و پایین‌دست آن هدف نخستین اقدامات متصرفان و بساز و بفروش‌های خاص قرار گرفته، اقداماتی که اگرچه به‌ظاهر قانونی و در قالب خریدوفروش ملک، باغ، خانه و غیره صورت می‌گیرد، اما شکی نیست که در پشت پرده این اصرار به خرید و توسعه اراضی، چیزی نیست جز بوی کباب حاصل از برافروخته شدن آتش افزایش قیمت و متعاقباً طمع برخی به فروش زمین و باغ و یا تلاش در جهت تغییر کاربری اراضی کشاورزی برای ساخت‌وسازهای آن‌چنانی!

موضوعی که نمودها و نمونه‌های آن را می‌توان به‌وضوح و آشکاری تمام در احداث بناهای چندطبقه نوساز و ویلایی، انواع و اقسام دیوارکشی و نصب تور و فنس و یا انسداد معبر و اختصاصی‌سازی راه در طول مسیر این سد (از ابتدای ورودی آن تا آخرین روستاهای بن‌بستی مثل ورکانه و شمس‌آباد) و یا اشکال دیگر تغییر چون قطع درختان، چرای بی‌رویه دام، آتش زدن عرصه‌های طبیعی و استحصال خاک از کف دریاچه، ریختن نخاله و پسماند ساختمانی و غیره دید. حالا داستان افزایش یک‌باره و تأمل‌برانگیز قیمت زمین، باغ و املاک هم طی چند ماه گذشته از سوی دلالان و مشاوران املاک فعال در این منطقه نیز رقم خورده!

البته بیان این موضوع به معنای جلوگیری از بهسازی و مقاوم‌سازی و حتی نوسازی بافت‌های فرسوده روستاهای موجود در جهت ارتقای سطح کیفی زندگی ساکنان نیست، بلکه دقت و توجه به حرکات خزیده و پشت پرده‌ای است که به بهانه نوسازی و یا حتی توسعه صنعت گردشگری از سوی فرد یا افرادی حقیقی و حقوقی (البته با منظور‌های خاص) درحال تلاش جهت تغییر و استحاله اصالت روستایی این فضا به یک منطقه ویلایی و خاص‌نشین بوده که قطعاً ماحصلی جز کسب سود منفعت برای ایشان و درنهایت تخریب، ایجاد آشفتگی بصری محیطی و تغییر سیما و منظر اصیل این دریاچه و دست‌اندازی به نمای یکی از زیباترین اکوسیستم‌های شهر و استان ندارد.

* طبیعت همدان، قربانی اعمال نفوذ و سلیقه‌پردازی نشود

حالا اما با توجه به برخی تجربیات تلخ و دستاوردهای تصمیم‌گیری‌های غلط و تأمل‌برانگیز، این سؤال در اذهان بسیاری از مردم شکل گرفته که به‌راستی چه کسی دراین‌بین راست و بی‌غرض حرف می‌زند؟ آنان که تلاش دارند منطقه سد اکباتان را به‌نام گردشگری در مسیر به‌اصطلاح توسعه قرار دهند و یا این گروه که معتقدند نباید به این رویه تن داد و باید فضا را تا حد امکان به حال خود و به‌صورت طبیعی و بکر نگاه داشت؟ کدام‌یک به معنای واقعی دلسوز شهر استان و مردم آن هستند؟ شاید هردو و شاید هم هیچ‌کدام، اما واقع امر این است: در دنیایی که فعالیت‌های نابخردانه و تصمیمات غلط و غیر کارشناسی و به دور از منطق و عمدتاً نشأت‌گرفته از منفعت‌گرایی انسان‌ها لطمات جبران‌ناپذیری را به محیط طبیعی و اکوسیستم دست‌نخورده و متعاقباً گونه‌های گیاهی و جانوری زده، طبیعتاً طراحی رویه‌ای برای دست‌یابی به توسعه پایدار بی‌حاشیه (و یا کم‌حاشیه) که بتوان در چهارچوب آن منابع محدود و غیر قابل جایگزین را مدیریت و حفظ کرد، امری اجتناب‌ناپذیر و حتی حیاتی است.

زیرا افزایش جمعیت، رشد اقتصاد، فعالیت‌های صنعتی، کمبود فضا و عرصه‌های توسعه، ساخت‌وساز و متعاقباً پیشرفت‌های حاصل از فناوری موجب شده تا بشر جهت رفع نیازهای بی‌انتهای خود (و در اصل طمع و زیاده‌خواهی) به‌نام توسعه اقدام به تخریب طبیعت و تغییر نوع پوشش گیاهی و جانوری و غیره محیط پیرامونی خود کند که همین روند و الگوی نامناسب استفاده از زمین و منابع آبی و تغییرات شدید آن موجب پیدایش بحران‌های زیست‌محیطی پایدار و عمیق می‌شود.

بر این اساس توجه به آمایش سرزمینی و استفاده صحیح، منطقی و اخلاق‌محور از منابع طبیعی موجود باید به‌عنوان یکی از موضوعات بسیار جدی و مهم در دستور کار و توجه مدیران و تصمیم‌گیرندگان و به‌صورت ویژه سازمان‌های مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست باشد.

تجربه‌های بشری نشان داده که انسان‌ها با شعار و هدف توسعه علوم و فناوری و صنعت‌های درآمدزا توانسته‌اند روزبه‌روز دامنه دخالت‌ها و تأثیرات منفی و مخرب خود را بر محیط‌زیست بیفزایند تا از آن جهت دستیابی به سود و رفاه مادی بیشتر استفاده کنند؛ البته به‌صورت محتوایی تضادی بین توسعه پایدار و حفاظت محیط‌زیست وجود ندارد و برحسب اتفاق درصورتی ‌که برنامه‌ریزی‌های توسعه را در درازمدت و به‌صورت مدون با لحاظ کردن حقوق طبیعت و اکوسیستم‌ها و محیط‌زیست تدوین کنیم، حتی بسیار خوب خواهد بود، اما!

حقیقت این است که در استان همدان براساس شواهد و مستندات موجود توسعه با هر اسم و عنوان نه‌تنها توأم با حفظ و نگهداری محیط‌زیست نبوده، بلکه به‌صورت حداکثری نیز باعث تخریب و نابودی آن شده؛ موضوع این است که ما عموماً فراموش می‌کنیم که توسعه (در هر وجه و با هر اسم و بهانه) بدون توجه به محیط‌زیست و حفاظت از آن، نه معنا دارد و نه امکان‌پذیر است. درواقع توسعه پایدار محیط‌زیست پایدار لازم دارد، گو اینکه محیط‌زیست مناسب و سالم نیز خود بستر صلح، امنیت و آرامش عمومی شهر و شهروندان محسوب می‌شود و در مسیر توسعه باید حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست و سهم آیندگان از آن لحاظ شده و هیچ طرح و پروژه‌ای نباید به قیمت از بین رفتن امکانات، داشته‌ها و حقوق حقه نسل‌های آینده باشد.

در انتهای کلام ضمن هشدار و توصیه به مجموعه تصمیم‏گیران استان و شهر همدان، از ایشان درخواست داریم قبل از هرگونه اجرا و زدن کلنگ پروژه‌ها به زمین اماواگر، کمی به عواقب و جوانب طرح با لحاظ کردن حقوق متقابل انسان و طبیعت به یکدیگر توجه کرده و اگر به‌مانند بسیاری از طرح‌های نیمه‌تمام و منحرف‌شده از مسیر اصلی نمی‌توانیم برآیندهای منفی آن را کنترل و یا مهار کنیم، پس لاجرم تا زمان فراهم شدن همه بایستگی‌ها و توانایی‌ها و نیز بودجه‌های لازم از اجرایی کردن آن‌ها صرف نظر کرده و بگذاریم تا طبیعت استان و شهرمان چند صباحی بیشتر به نفس کشیدن و زندگی ادامه دهد.

باور کنیم محدوده عرصه‌های طبیعی و معدود اکوسیستم‌های باقی‌مانده در استان و شهر ما گوشت قربانی نذری نیست که هر صاحب منصب و مدیر، نماینده و صاحب نفوذ و دلال خُرده‌پای زمین و ملک صرفاً براساس پُر کردن جیب خود و استحصال سود و منفعت به‌نام توسعه و پیشرفت، به جان آن افتاده و با لابی‌گری و اعمال نفوذ در سیستم مدیریت و تصمیم‌گیری، منابع عرصه‌های طبیعی و عمومی شهر را محلی برای تاخت‌وتاز و جولان خود قرار داده و با کانالیزه کردن غیر مستقیم تصمیمات به سوی اهداف از پیش تعیین‌شده، تیشه به ریشه همین چند هکتار زمین مشجر و عرصه‌های باقی‌مانده بزند.

فراموش نکنیم عرصه‌های طبیعی استان حق همه مردم است و تحت مالکیت و قیمومیت هیچ شخص حقیقی و حقوقی نیست که بتوانند بدون توجه به نظرات و جلب رضایت عمومی به‌مانند یک مِلک شخصی و ارث پدری درخصوص آینده آن به‌تنهایی تصمیم‌سازی کرده و یا آن را به حراج تباهی بگذارد.