باغات نمونه دیم، روی اراضی شیب‌دار احداث شود

توسعه باغات دیم بر روی اراضی شیب‌دار از موضوعات مهمی است که به‌منظور تحقق امنیت غذایی و تحقق اقتصاد مقاومتی در سیاست‌ها و اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران (قانون برنامه ششم توسعه) به آن تأکید شده است.

محمد روغنی؛ «عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری» در یادداشتی، درباره اهمیت توسعه باغات روی اراضی شیب‌دار و ضرورت ایجاد باغ نمونه دیم این چنین نوشته است:

توسعه باغات در اراضی شیب‌دار، ازجمله روش‌های کاربردی و بهبود معیشت روستاییان در کوتاه‌مدت به‌شمار می‌رود. در حال حاضر اراضی شیب‌دار کشور، در گستره وسیعی تحت کشت دیم محصولات زراعی نظیر گندم، جو و محصولات متنوعی از حبوبات قرار دارد. علاوه‌بر مناطق یادشده که به‌واسطه بارندگی، روش کشت و رعایت شیب مناسب جهت کشت، از تولید نسبتاً خوبی برخوردار است، بخش‌های عمده اراضی کشور، گرچه ممکن است از بارندگی خوبی برخوردار باشند، ولی به‌دلیل شیب زیاد (بالاتر از 15 درصد) و خاک نسبتاً نامناسب از شرایط خوبی جهت کشت زراعی برخوردار نیستند. در این اراضی شیب زیاد و بعضاً کمبود بارندگی و عدم رعایت شرایط کشت در اراضی شیب‌دار، موجب کاهش توان زیستی خاک شده و به مرور زمان کاهش حاصلخیزی، فرسایش خاک و فراهم شدن شرایط سیل‌خیزی منطقه را به‌دنبال خواهد داشت.

با این توصیف محدودیت‌های کشت دیم محصولات زراعی و باغی در اراضی شیب‌دار را می‌توان عمدتاً شامل شیب زیاد و بعضاً بارندگی کم‌تر از 400 میلی‌متر عنوان کرد. نظر به اینکه تمرکز سکونتگاه‌ها در بخش وسیعی از کشور در محدوده مناطقی با بارندگی کمتر از 400 میلی‌متر و اراضی با شیب زیاد قرار دارد، لذا ارائه روش‌های مناسب جهت جایگزینی کشت محصولات زراعی، جهت بهره‌برداری مناسب‌تر از اراضی و بهبود معیشت مردم، ضروری به نظر می‌رسد. ازاین‌رو توسعه باغات روی این اراضی، می‌تواند جایگزین مناسبی بدین منظور باشد.

در حال حاضر طرح توسعه باغات دیم در بخش‌های مختلفی از کشور در حال انجام است. گرچه برخی از طرح‌های اجرا شده، نسبتاً موفق بوده، اما در برخی مناطق نیز به دلایل مختلف، نتایج مطلوبی به همراه نداشته است.

از جمله موارد مهم عدم موفقیت توسعه باغات روی اراضی شیب‌دار، عدم تأمین آب جهت آبیاری تکمیلی است. این مسئله موضوع مهمی است که اکثر بهره‌برداران و کارشناسان فن به آن اذعان دارند. زیرا که در سال نخست و تا حدودی سال‌های دوم و سوم، جهت استقرار مناسب نهال‌ها، انجام آبیاری تکمیلی، ضروری است و نمی‌توان تنها به بارش باران متکی بود. ضمن اینکه در سال‌های چهارم و پنجم به بعد نیز، جهت برداشت محصولی باکیفیت و کمیت مناسب، آبیاری تکمیلی موجب تضمین موفقیت طرح و برداشت محصولی مناسب از جنبه کمی و کیفی خواهد شد. لذا یکی از دغدغه‌های بهره‌برداران و کارشناسان این بخش، موضوع تأمین آب، به‌خصوص در مناطق فاقد دسترسی به هرگونه منابع آبی، نظیر رودخانه، چاه، چشمه و قنات است.

باید توجه داشت که علاوه بر انجام آبیاری تکمیلی متناسب با ظرفیت‌های موجود در هر منطقه، موفقیت اجرای طرح‌های مرتبط با توسعه باغات دیم روی اراضی شیب‌دار به علل و عوامل مختلف دیگری نیز بستگی دارد که برخی از این موارد عبارتند از:

* مشارکت مردم و جوامع محلی در انجام طرح‌های توسعه باغات در سطوح شیب‌دار

* به‌کارگیری راهکارهای مختلف، جهت بهبود و افزایش بهره‌وری منابع آبی

* بهره بردن از راهکارهای مختلف جهت افزایش ظرفیت ذخیره رطوبت در پروفیل خاک چاله نهال

* استفاده از راهکارهای کاهش تبخیر از سطح خاک در محدوده هر درخت (با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از تلفات رطوبت خاک به‌واسطه عامل تبخیر انجام می‌گیرد.)

* به‌کارگیری راهکارهای مناسب در کاشت نهال در اراضی شیب‌دار

* مدیریت تلفیقی روش‌های استحصال آب جهت استفاده حداکثری از منابع آبی در احداث باغات دیم (تلفیق سامانه‌های سطوح آبگیر متمرکز باران با روش‌های جمع‌آوری و ذخیره آب باران)

* به‌کارگیری هم‌زمان مشاغل مرتبط با توسعه باغات دیم، نظیر زنبورداری و تولید عسل، کشت گیاهان دارویی در فواصل بین درختان، توسعه دامداری و دام‌پروری به‌واسطه تولید علوفه در مزرعه و ایجاد صنایع تبدیلی

در پایان باید گفت: یکی از پیشنهادات و راهکارهای اساسی که می‌تواند پشتوانه خوبی برای موفقیت طرح‌های توسعه باغات روی اراضی شیب‌دار باشد، احداث باغ نمونه دیم در اراضی شیب‌دار است.

اهمیت فوق‌العاده این موضوع ایجاب می‌کند که مجلس شورای اسلامی و وزارت جهادکشاورزی به این موضوع ورود کرده و بسترهای لازم را جهت به اجرا درآمدن طرح الگویی باغات دیم در اراضی شیب‌دار فراهم کنند. مسلماً با توجه به پیچیدگی‌های موجود در طبیعت، به‌کارگیری روش‌های علمی با هدف ارائه الگوهای مناسب توسعه باغات دیم روان‌آبی و تسهیل مراحل اجرایی آن برای بهره‌برداران حوزه آبخیز، امری ضروری است.