بررسی تجارب برخی کشورها در مدیریت بحران منابع آب در بخش کشاورزی

سپهرغرب، گروه کشاورزی: به منظور کنترل و مدیریت بحران منابع آب که در سال‌های اخیر گریبان‌گیر کشور شده است، وضعیت کشورهایی که با بحران منابع آب دچار بوده‌اند، ازجمله کشورهای چین، فرانسه، اسپانیا و ایالات کالیفرنیا و تگزاس آمریکا مورد بررسی قرار گرفتند. با درنظرگرفتن ویژگی‌های اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی در این کشورها و بررسی برنامه‌ها و استراتژی‌هایی که برای مدیریت و کنترل بحران منابع آب تدوین کرده‌اند و با توجه به سهم زیاد بخش کشاورزی در منابع آب مصرفی در ایران مجموعه‌ای از استراتژی‌ها در این زمینه تدوین شده‌اند. مهم‌ترین آن‌ها استراتژی‌هایی برای مدیریت تقاضا، بهبود انتقال آب، افزایش عرضه و استفاده مجدد از منابع آبی هستند.

     ضرورت و اهداف پژوهش

مطالعات نشان می‌دهد که به دلیل بارش‌های محدود و از بین رفتن منابع آب‌های سطحی، بیش از 2 میلیارد نفر از جمعیت جهان وابستگی شدیدی به منابع آب‌های زیرزمینی دارند. این در حالی است که روند تخلیه منابع آب‌های زیرزمینی در بسیاری از مناطق دنیا از جمله بخش‌هایی از شمال چین، هند، بخش‌هایی از اروپا، برخی ایالت‌های آمریکا و قسمت‌های عمده‌ای از خاورمیانه از جمله ایران، نشان‌دهنده وضعیت بحرانی منابع آب در اغلب این مناطق است. برخی از این کشورها به منظور کاهش، کنترل و مدیریت این بحران اقداماتی انجام داده‌اند که توجه به آن‌ها و الگوبرداری از آن‌ها می‌تواند برای تدوین استراتژی‌ها، راهبردها و راهکارهای اجرایی مدیریت بحران آب در کشور بسیار مفید واقع گردد. در همین راستا بررسی و تجزیه و تحلیل سیاست‌ها و راه‌کارهای کشورهای دیگر برای مقابله با بحران آب، با در نظر گرفتن شرایط و ویژگی‌های اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی این کشورها و مقایسه آن‌ها با ساختار بحران آب در ایران هدفی است که این پژوهش آن را دنبال می‌کند.

     استراتژی‌ها و راهکارهای مدیریت منابع آب در برخی کشورها

در کشورهایی که به بحران آب دچار شده‌اند، سیاست‌هایی برای مدیریت بحران آب ارائه و اجرا شده است. خلاصه‌ای از شرایط منابع آب در این کشورها و استراتژی‌های اتخاذ شده برای مدیریت آن، در زیر ذکر شده است. شایان ذکر است که مجموعه راهکارها در دو حوزه اقتصادی و فنی ارائه شده‌اند.

     ایالت کالیفرنیا

در برنامه جامع مدیریت آب که توسط دپارتمان آب ایالت کالیفرنیا در سال 2013 برای مدیریت جامع و بلندمدت منابع آب ارائه شده است،6 استراتژی و بیش از 30 راهکار در زمینه‌های مختلف ارائه شده است. این استراتژی‌ها شامل کاهش تقاضای آب، بهبود عملیات انتقال و بهره‌وری، افزایش عرضه آب، بهبود کیفیت آب، نظارت بر منابع و بهبود مدیریت سیلاب است. همچنین در بخش کشاورزی راهکارهایی ازجمله کاهش مصرف آب در کشاورزی، نظارت بر زمین‌های کشاورزی، مدیریت و برنامه‌ریزی استفاده از زمین و نیز تشویق‌های اقتصادی تدوین شده است. در کنار این راهکارها، راهکارهای متعدد اقتصادی از جمله قیمت‌گذاری آب و بازار آب نیز در دستور کار قرار گرفته است.

     ایالت تگزاس

در این ایالت به دلیل اهمیت بخش کشاورزی و مصرف نسبتا بالای منابع آب، استراتژی کاهش تقاضای آب در بخش آبیاری نسبت به سایر استراتژی‌ها، در اولویت قرار دارد. استراتژی بعدی افزایش استفاده مجدد از منابع آب بازیافتی در بخش کشاورزی است که برای هر کدام از این استراتژی‌ها، راهکارهای اجرایی با هدف دستیابی به نسبت 7/18 درصد از مصرف آب بخش کشاورزی به کل آب ذخیره شده، ارائه شده است. راهکارهای اقتصادی که در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی مورد توجه قرار گرفته، مشابه برنامه جامع مدیریت آب ایالت کالیفرنیا است و راهکارهای فنی شامل سیستم‌های مدیریت زمین و سیستم‌های توزیع و تحویل آب به نواحی آبیاری است.

     فرانسه و اسپانیا

در این کشورها استراتژی‌های مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی در برگیرنده سیاست‌های مشترک کشاورزی و سیاست‌ها و دستورالعمل‌های آب است. به عبارتی دیگر، این کشورها به دنبال اجرای سیاست‌های تلفیقی هستند. استراتژی‌ها و رویکردهای کاهش تقاضای آب در بخش کشاورزی در قالب استراتژی مدیریت فن‌آوری برای کاهش تلفات آب در بخش کشاورزی و استراتژی استفاده مجدد از آب در بخش کشاورزی دنبال می‌شود. از راهکارهای فنی ارائه شده می‌توان به کاهش تلفات ذخیره‌سازی و انتقال آب در مزارع، استفاده مجدد از آب و کاهش تلفات آب از طریق تعرق و تبخیر اشاره نمود.

     چین

در این کشور مدیریت تقاضا چندان موفق نیست، لذا تمرکز اصلی بر استراتژی افزایش کارایی مصرف آب بوده که در این زمینه بسیار موفق عمل کرده است. راهکارهای فنی ارائه شده در این زمینه شامل اقدامات فنی و مهندسی مانند استفاده از میکرو آب‌پاش‌ها و آبیاری قطره‌ای، اقدامات زراعی مانند شخم عمیق، استفاده از بذرهای اصلاح شده و استفاده از پلی‌تونل‌ها و اقدامات مدیریتی مانند برنامه‌ریزی منابع آب و مدیریت رطوبت خاک است. تشکیل بازار آب راهکار اقتصادی برای دستیابی به اهداف استراتژیک این کشور است. به علاوه در این کشور هر کدام از نهادهای بخش خصوصی از جمله کمیسیون‌های حوضه رودخانه‌ای، دفاتر امور آب و انجمن‌های کاربران آب مجموعه وظایفی در راستای مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی به عهده دارند.

استراتژی‌های پیشنهادی برای بهبود وضعیت مدیریت منابع آب کشور

بر اساس مطالعات صورت گرفته در مورد بخش کشاورزی ایران و تجربه کشورهای منتخب در مورد مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی، استراتژی‌های زیر برای بهبود وضعیت مدیریت منابع آب پیشنهاد می‌گردد:

استراتژی مدیریت تقاضای آب در بخش کشاورزی

استراتژی مدیریت و بهبود عملیات انتقال منابع آب در سطوح مختلف تا سطح مزرعه

استراتژی مدیریت و افزایش عرضه و ذخیره آب

استراتژی توسعه استفاده مجدد از منابع آب در بخش کشاورزی

استراتژی نظارت بر منابع شامل برنامه‌ریزی زمین‌های کشاورزی و آب

استراتژی سازگاری با تغییرات آب و هوایی

استراتژی افزایش مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب

استراتژی اصلاح ساختار حاکمیتی آب در راستای دستیابی به اهداف مدیریت آب در بخش کشاورزی

بر مبنای این استراتژی‌ها مجموعه‌ای از راهکارهای اجرایی در قالب راهکارهای فنی، راهکارهای اقتصادی، راهکارهای اقتصادی-اجتماعی، راهکارهای فرهنگی، اصلاحات سازمانی و حاکمیتی، اصلاحات قانونی، راهکارهای افزایش عرضه آب و راهکارهای افزایش کارایی آب از طریق نظارت منابع قابل طراحی و ارائه خواهد بود.

     جمع‌بندی

به منظور تدوین استراتژی‌های مدیریت منابع آب برای کنترل و مدیریت بحران آب موجود در ایران، برنامه‌های اجرا شده تعدادی از کشورها مورد بررسی قرار گرفت. سپس با توجه به اینکه بیشترین مصرف آب در ایران مربوط به بخش کشاورزی است، مجموعه‌ای از استراتژی‌ها برای ایجاد بهبود در وضعیت مدیریت منابع آب در حوزه کشاورزی طراحی و ارائه شدند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به استراتژی‌های مدیریت تقاضای آب در بخش کشاورزی، مدیریت و بهبود عملیات انتقال منابع آب و توسعه استفاده مجدد از منابع آب در بخش کشاورزی اشاره کرد.

این مطالعه در مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران انجام شده ‌است.