دوگانه فرصت و تهدید فضای مجازی در عصر کرونا...

سپهرغرب، گروه اجتماعی - عباس سریشی :جامعه ما به دلیل اجبار به یک حضور پررنگ اما بدون مقدمه و فرهنگ‌سازی شده نوجوانان و جوانان در فضای مجازی متأثر از شرایط کرونایی اکنون در یک شرایط خاص و نگران‌کننده قرار گرفته استو اما امروزه روند فزاینده اثرگذاری و نقش فضای مجازی در جوامع مختلف چنان افزایش‌یافته که باعث شده ادبیاتی جدید را تحت عنوان زندگی دروم در میان کاربران اینترنتی رایج نماید.

حال جدا از درستی یا نادرستی تعاریف و گزاره‌های فوق اما واقعیت غیرقابل‌انکار اینجاست که روزبه‌روز بر میزان نقش و تأثیر فضای مجازی بر دنیای امروز افزود می‌شود و بازیگران عرصه‌های مختلف بدون توجه و حضور در این عرصه نباید توقع توفیق و اثربخشی مطلوب و یا حتی امنیت حداکثری را در آن داشته باشند زیرا شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد بسیاری از رخدادهای مرتبط با امنیت (در همه ابعاد و سویه‌ها) در دنیای امروز متأثر از همین ظرفیت‌های ناشی از امکانات و فناوری‌های جدید مبتنی بر فضای مجازی است.

گواینکه در سال‌های اخیر نیز شاهد آن بوده و هستیم که همنشینی امکانات و برنامه‌های کاربردی اینترنتی با تلفن‌های همراه هوشمند (به‌عنوان پرکاربردترین وسیله ارتباطی در عصر جدید) قدرت اشاره شده را به‌صورت تصاعدی افزایش می‌دهد پس بدیهی است که ابعاد منفی چنین قابلیتی می‌تواند تا میزان آفت‌ها و آسیب‌های مربوطه را نیز با افزایش تصاعدی غیرقابل تصوری روبه‌رو سازد.

در واقع فحوای این کلام به این موضوع اشاره دارد که مقوله امنیت و سلامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و فراگیرترین نیازهای جوامع انسانی نیز نمی‌تواند با مبحث پر اهمیتی مثل فضای مجازی بی‌ارتباط یا تأثیرناپذیر باشد چه اینکه گسترده شدن دایره انواع آسیب‌ها و تهدیدات ناشی از فضای مجازی به‌واسطه متداول شدن استفاده از انواع برنامه‌های کاربردی اینترنت به‌خصوص مبتنی بر بستر تلفن همراه از جمله نگرانی‌های جدید و مهم سال‌های اخیر بوده ضمن اینکه افزایش عمق و امکان دسترسی بیگانگان به اطلاعات و حریم خصوصی کاربران و ایجاد چالش‌های نگران‌کننده که متأثر از شرایط اشاره شده به‌واسطه همه‌گیر شدن استفاده از تلفن همراه بوده نیز به‌عنوان شاخص‌ترین رخدادهای امنیتی مرتبط با فضای مجازی تلقی می‌شود.

رویکردهای جدید و نرم در فضای مجازی...

کارشناسان بر این عقیده‌اند که جدا از بحث حملات سایبری و تخریبی که سال‌هاست به اشکال مختلف از سوی منابع قدرت بر علیه منافع و ساختارهای مجازی کشورهای دیگر با هدف تخریب و سرقت اطلاعات و عملیات روانی گسترده در قدرت‌نمایی مهاجمان همراه می‌باشد اما در وجه دیگر تغییر در روش و ماهیت رفتار نیز از جمله نکات بسیار ظریف و مهم در فعالیت جریان‌های ضد دین و اخلاق در فضای مجازی است که نسبت به سال‌ها گذشته افزایش چشمگیر داشته

این بدان معناست که امروزه بر اساس استراتژی‌های نوین به میزان بسیار زیادی از میزان روش‌های مستقیم تخریبی این جریان‌ها کاسته شده و درویش‌تر موارد روش‌های غیرمستقیم جایگزین شده است که دراین‌خصوص استفاده از پوشش‌های به‌ظاهر دینی و مذهبی، ادبیات طنز، جلوه هنری و مباحث خانوادگی و بسیار نمود دارد.

از منظر کارشناسان و تحلیلگران این رویه جدید چند عارضه مهم را به دنبال دارد اول اینکه کاربران باتوجه‌به جذابیت‌های جدید این مباحث زمان بیشتری را در این فضاها حضور داشته و از مباحث و مطالب و محتواهای چندلایه تولید شده آن‌ها استفاده می‌کنند و دوم اینکه به دلیل استتار معنای واقعی در ظواهر مقبول و مشهور و حتی سفسطه و مغلطه‌بازی از میزان باور کاربران نسبت به توهین‌آمیز و مخرب بودن محتوای ارائه شده کاسته و باتوجه‌به ظاهر موجه آنها رفتارهای مقاومتی در قبال آنها نیز کاهش میابد.

اینکه بررسی‌های صورت‌گرفته نیز نشان می‌دهد که شمار زیادی از کاربران شبکه‌های اجتماعی (حتی کسانی که به‌نوعی دارای سواد و مدارج علمی بالا هستند) نیز متأسفانه بار توجه به محتوای مستتر و یا شوخی تلقی کردن این‌گونه محتواهای تولید شده که عموماً نیز ضد دین، اخلاق و ارزش‌ها هستند ناخواسته و ناآگاهانه در راستای پیشبرد اهداف تولیدکنندگان آنها گام نهاده و ضمن تأکید تأیید و بازنشر به‌نوعی مقابله با این جریان‌ها را دشوار و پیچیده‌تر می‌کنند.

البته برخی منتقدان نیز بر این نکته تأکید دارند که مغفول ماندن سیاستگذاری‌های کلان میانی و سرپنجه‌ای پیرامون موضوعات مهمی مثل تولید و نشر محتوای سالم در فضای مجازی، سامانه هوشمند پالایش و مسدودسازی درگاه ضداخلاقی و ارزشی، و عدم برخورد مؤثر و کارآمد با تولیدکنندگان محتواهای نامناسب... نیز توانسته تا زمینه‌ساز افزایش آسیب‌آفرینی و نابسامانی‌های فراوانی در این حوزه گردد.

ذبح اخلاق و ارزش‌ها و هنجارها در فضای مجازی...

هرچند به طور معمول مطالبه و توقع بجا و کارشناسی شده در بهبود روش‌های پالایش یا مسدودسازی سایت‌های غیرمجاز در صحبت‌ها و اظهار نظرهای مسئولان و متولیان اداره و کنترل فضای مجازی به چشم می‌خورد ولیکن متأسفانه تنوع و فزونی جریان‌های ضداخلاقی و مستهجن نیز یکی دیگر از آسیب‌ها و تهدیدات گسترده و تأمل‌برانگیز در این عرصه بشمار می‌رود که باعث گردیده تا چالش‌های بسیار زیادی را متوجه کانون سالم خانواده و ساختارهای هنجارمندی جامعه کند.

کارشناسان دراین‌خصوص معتقدند که هرچند درگذشته نه‌چندان دور رایج‌ترین شیوه نشر این‌گونه محتواهای غیراخلاقی به‌صورت عکس و فیلم و صدالبته در گستره‌ای محدود به لحاظ شکل و شیوه عرضه بود اما امروزه آنچه که در خصوص گسترش تولید نشر و استفاده ازاین‌گونه محتواها نقش قابل‌ملاحظه‌ای را ایفا می‌کند امکانات و ظرفیت‌های جدید ناشی از ترویج برنامه‌های کاربردی و سایر نرم‌افزارهای ارتباطی شبکه‌های اجتماعی بر بستر تلفن همراه است که توانسته‌اند ضریب نفوذ ناامنی‌های اخلاقی ناشی از فضای مجازی را به فرد و درون خانواده آسان‌تر نموده و نرخ آلودگی و آسیب‌پذیری را در این حوزه افزایش دهند.

از دیدگاه کارشناسان هرچند به طور معمول نرخی از این‌گونه ناهنجاری‌ها به‌صورت طبیعی در جوامع جریان دارد اما نگرانی بسیار مهم در این زمینه مبحث کاهش سن انحراف باتوجه‌به رواج و گسترش تلفن همراه هوشمند با قابلیت‌های بالا در میان دانش‌آموزان و نوجوانان است که باعث تسهیل در دسترسی ایشان به سایت‌ها و استفاده از محتواهای تولید شده نامناسب می‌شود

درعین‌حال نکته دیگری که دراین‌رابطه مهم‌تر و خطرناک‌تر به نظر می‌رسد مشاهده نشانگانی است که حکایت از سازمان‌یافتگی روند حرکت این جریان‌ها دارد البته منتقدان بر این عقیده‌اند که تخلف و یا جرم ندانستن مراجعه به سایت‌های مسئله‌دار و یا عدم تلاش برای مسدودسازی آنها و یا نابسامانی‌های رفتاری از درون حاکمیت نیز در ترویج نادیده‌گرفتن قبح مراجعه به سایت‌های غیرمجاز نیز نفس به سزایی داشته که نباید از آنها نیز غافل بود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که کم‌رنگ شدن نقش افراد در خانواده به‌ویژه نقش والدین، کاهش روابط میان خانوادگی، خیانت؛ ازدواج‌های اینترنتی و یا بروز چالش‌هایی چون نهنگ آبی؛ مومو و یا چالش برهنه و در نگاه خاص افزایش طلاق شاید تنها بخش کوچکی از آسیب‌های وارده به ساختار خانواده متأثر از آسیب‌های ناشی از گسترش محتواهای غیراخلاقی در فضای مجازی است.

موضوع اینجاست که کم‌رنگ شدن شدت و گستره نظارت خانواده به‌منظور پیشگیری و یا مراقبت نسبت به لغزش‌ها و انحرافات متحمل از این ناحیه مهم‌ترین موضوعی است که باید بدان توجه داشت زیرا همان‌طور که اشاره شد در شرایط مصنف تهدید (تلفن همراه هوشمند) تقریباً همیشه و در هر موقعیت و مکانی با همراه و کاربر است درحالی‌که ابزار و امکان نظارت خانوادگی در تمام این موقعیت‌ها و اماکن فراهم نیست

همچنین نمای دیگری از آسیب‌های ناشی از فضای مجازی را می‌توان در موضوع بازی‌های رایانه‌ای برخط و برون خط جستجو کرد که آثار زیادی را متوجه استفاده‌کنندگان و بخصوص نوجوانان و جوانان کرده است.

کارشناسان بر این عقیده‌اند که امروزه در بستر و در لفافه بسیاری ازاین‌گونه بازی‌ها پیام‌ها و ادبیات و پالس‌های بسیار متنوعی با محتواهای غیراخلاقی ضد دینی و حتی دشمن‌یاری به‌صورت ندانسته و ناخواسته به ذهن و فکر کاربران تزریق می‌شود که نشانه‌های بعدی آن را می‌توان در مدل رفتار، صحبت و نگرش‌های عقلانی آنان به موضوعات روزمره مشاهده کرد

در مجموع آنچه که قابل‌توجه به نظر می‌رسد توجه به این مهم است که در کنار همه مواهب غیرقابل‌انکار و شرورهای ناشی از گسترش زیر ساخت‌های فضای مجازی در کشور ما تداوم اوضاع کنونی منجر به افزایش آسیب‌ها و تهدیدات و کاهش امکان پیشگیری و مراقبت و در نهایت پیچیده‌تر شدن پروسه کنترل و مقابله با آنها خواهد شد.

کرونا بستری برای توسعه فضای مجازی مفید یا مضر...؟!

و اما به‌رغم همه مشکلات شناخته‌شده، تکانه‌ها، آسیب‌ها و تهدیدات عنوان‌شده در فضای مجازی و تأثیرات حضور طولانی‌مدت در این محیط ولیکن امروزه در یک رخداد غیرمنتظره و با پیدایش بیماری کرونا و تعطیلی اجباری و ناخواسته مدارس برای مدت‌های طولانی ناگزیر فضای مجازی به‌عنوان محملی برای ادامه روند آموزش موردتوجه قرار گرفته و خانواده‌ها و دانش‌آموزانی که نه علاقه‌ای به حضور در این فضا داشتند و نه حتی امکانات آن را حالا مجبورند که به هر شکل ممکن ضمن تهیه تبلت و یا گوشی هوشمند با قیمت‌های گزاف و بالا ساعت‌ها زیادی را هم برای یادگرفتن دروس در آن صرف کنند

اینکه شاید مضحک هم به نظر برسد اگر بگوییم والدینی که تا دیروز با غر زدن‌ها و پنهان کردن گوشی، تبلت و رایانه مدام به دنبال کاهش زمان استفاده از آنها بودند حالا در یک پارادوکس رفتاری در قالب یک پویش همگانی دولتی و مردمی با تهیه و توسعه و ارتقا سطح کیفی این لوازم ولو با هزینه‌کردن از هر محل ممکن فرزندان و دانش‌آموزان را وادار می‌کنند تا ساعت‌ها چشمان خود را به صفحات آنها بدوزند به این دلیل که نمی‌خواهند از درس‌ومشق عقب بمانند

کارشناسان بر این باورند که جدا از نیاز به این تغییر رویه و حتی لزوم استفاده و حضور بیشتر فرزندان در این محیط آموزشی و حتی این احتمال که این موضوع به‌نوعی باعث می‌شود تا اجباراً مدل رفتاری و سطح دانش و سواد ما در این حوزه ارتقا یابد اما این تصور نیز وجود دارد تا در خلأهای ناشی از بی‌برنامگی و آشفتگی‌های حاصل از عدم نظارت مسئولان و متولیان و نیز والدین ناخواسته این امکان نیز به وجود آید تا پای دانش‌آموزان به در گاه و سایت‌های غیرمجاز و نامناسب نیز باز شده و تحت پوشش و یا بهانه درس‌ومشق و با حتی بی‌اطلاعی والدین با ایجاد زنگ تفریح‌های پنهانی هرازچندگاه نیز سر از جاهای نگو درآورده و استفاده‌کننده محصولات و محتواهایی شوند که قطعاً مناسب حال ایشان نیست.

این بدان معناست که احتمالاً جامعه ما به دلیل اجبار به یک حضور پررنگ اما بدون مقدمه و فرهنگ‌سازی شده در فضای مجازی متأثر از شرایط کرونایی اکنون در یک شرایط خاص و ناهمگون قرار گیرد که از یک‌سو به دلیل نیاز مثبت آموزشی و درسی از آن گریزی نداریم و از سو دیگر به دلیل فقدان کنترل و نبود برنامه‌ریزی در معرض قرارگرفتن روی یک لبه تهدید و خطر بالقوه حرکت کنیم.

اینکه حتی این تصور نیز وجود دارد که ممکن است برخی از خانواده‌ها هم ندانسته و ناخواسته با دستان خود باعث سقوط فرزندانشان از چاله تهدیدات به چاه آسیب‌هایی شوند که تا دیروز از نزدیک شدن به آن‌ها به هر شکل و بهانه اجتناب می‌کردند اما حالا الزام به یک حضور طولانی در این محیط غیرقابل‌کنترل، باعث شده تا روزبه‌روز شیرازه نظارت از دستانشان خارج شود و این در حالی است که به نظر می‌رسد مناسب‌ترین سیاست دراین‌خصوص تلاش همگانی برای استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های ایجاد شده و اصطلاحاً تبدیل تهدید بالقوه فرهنگ‌سازی منفی به فرصت بالفعل فرهنگ‌سازی مثبت به دنبال لزوم حضور طولانی و پرتکرار در این فضاست که قدر مسلم جز با تلاش متولیان در بحث ارتقای سطح کمی و کیفی محتواهای تولیدشده ونیز نظارت همه‌جانبه، جامع، آگاهانه، اشراف والدین بر زمان و نحوه استفاده دانش‌آموزان از محصولات عرضه‌شده محقق نمی‌شود.