ضرورت توجه به دانـش بومی آبخیـزداری و آبخوانـداری در قانون برنامه هفتم توسعه

سپهرغرب، گروه اقتصادی: دانش بومی آبخیزداری با توجه به آثار و کارکردهای متعدد آن، لازم است توسط دستگاه‌های مسئول به رسمیت شناخته شده و در قانون برنامه توسعه هفتم بدان توجه شود.

بسیاری از صاحبنظران علت ناکامی طرح‌های توسعه را در کشورهای در حال توسعه بی توجهی آنها نسبت به مشارکت جوامع محلی و روستاییان در تدوین این توصیه و نادیده گرفتن دانش بومی آنان می‌دانند. هنگامی که دانش فنی جدید در قالب الگوهای مدیریت فنی منابع طبیعی، همراه با ارزش‌های اجتماعی خود به جامعه روستایی سرازیر می‌شود، زمینه ای را برای شناخت دانش و معرفت روستایی فراهم نمی کند. این در حالی است که به اعلام سازمان‌های بین‌المللی، یکی از علت‌های مهم عدم توفیق برنامه‌های توسعه در کشورهای در حال توسعه، عدم توجه و شناخت دانش بومی است.

علت اصلی این بی توجهی دانش و فناوری جدید را می‌توان با انحصار طلبی دانش محوری پژوهشگران و دانشمندان و غیر علمی تلقی کردن روستاییان و دانش آنها مرتبط دانست. توسعه کشاورزی در اغلب کشورهای جهان، استفاده گسترده از دانش و فناوری مدرن و به اصطلاح پیشرفته را ترویج می‌نماید و به کلی کلی نیازها و استعدادها، تجارب و دانش بومیان و شرایط محیطی آنها را اغلب فراموش می‌کند. از سوی دیگر، بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان مشارکت مردم در بکارگیری توصیه مروجین در زمینه حفاظت خاک و آبخیزداری با میزان بومی بودن این توصیه‌ها در ارتباط است. بر این اساس هر اندازه توصیه‌های حفاظت خاک و آبخیزداری با دانش بومی مردم محلی سازگاری و انطباق بیشتری داشته باشند، امکان پذیرش و بکارگیری آنها بیشتر است.

دانش بومی نظام معرفت شناسی گروهی از بهره برداران بومی و سنتی است که از حوزه جغرافیایی خاصی سرچشمه گرفته، سینه به سینه انتقال یافته و به واسطه کاربردهای مکرر و مشاهده نتایج عینی آن، به طور دائم در حال گسترش و تکامل است. از سوی دیگر مطالعات اخیر نشان می‌دهد که بهره گیری از دانش بومی و فناوری بومی حفاظت خاک در حوزه‌های آبخیز می‌تواند منجر به افزایش مشارکت بهره برداران در اصلاح و بهبود شیوه‌های مدیریت منابع آب و خاک شود.

همچنین باید توجه داشت مشارکت نیازمند همنوایی روستایی حول اهدافی است که خود در تعیین آن نقش اساسی دارند و در پس آن به دنبال کنترل عوامل مخاطره آمیز و تثبیت جایگاه خود می‌باشند. با دریافت اختیارات لازم در عمل، تفکر گروهی به تدریج شکل گرفته و بحث، تبادل نظر و بررسی‌های گروهی منجر به شناخت از وضعیت موجود و خواسته‌های گروهی می‌گردد و در نهایت آنان با دریافت انگیزه‌های قوی درونی برای بهبود وضعیت دست به اقدامات گروهی در جهت اهدافی می‌زنند که متوجه همنوایی بیشتر آنان در زمینه تحقق اهداف مورد نظر بود.

در این باره باید گفت دانش بومی دارای آثار، کارکردها و دستاوردهای متعددی است که به صورت مختصر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

دانش بومی حفاظت خاک و آبخیزداری، کارکردی پایدار و نهادینه شده در جامعه روستایی است. خبرگان بومی، رابطه ای عاطفی با زمین زراعی خود دارند و حفاظت خاک ذهنیتی غالب در آنها است که همواره رفتار آنان را در ارتباط با زمین تحت تأثیر قرار می‌دهد.

بهره برداران بومی دارای دیدگاهی کل نگر هستند به نحوی که گزاره‌های تبیین شده توسط آنها چند معنایی بوده و راهکارهای پیشنهادی آنان، اغلب شامل اهداف متعددی است که در عمل به حفاظت خاک نیز منجر می‌شود.

دانش و عملیات بومی آبخیزداری و حفاظت خاک نتیجه حضور و تجربه مستقیم و دائمی بهره برداران است، بهره برداران آنچه را می‌دانند و بیان می‌کنند، به طور معمول و در شرایط طبیعی و جدی آزموده اند. بنابراین دانش بومی حفاظت خاک و آبخیزداری کاملا کاربردی است.

خبرگان بومی تعلق خاطر عمیقی به زمین خود دارند. احساس تعلق خاطر بهره برداران زمین، یکی از ریشه‌های اعتقادی آنان را تشکیل می‌دهد که در سایر فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی آنها همواره تاثیر گذار می‌باشد. همچنین دانش بومی آبخیزداری دیدگاهی مذهبی درباره خاک و زمین را شامل می‌شود.

استفاده از دانش بومی آبخیزداری در توصیه‌های حفاظتی زمینه‌های مشارکت مردمی را مساعدتر می‌کند. عملیات بومی حفاظت خاک اغلب با همیاری و همکاری افراد خانواده، اقوام خانواده، اقوام نزدیک، همسایگان زراعی و افراد بومی انجام می‌شود.

با توجه به این آثار، فواید و دستاوردها لازم است دانش بومی آبخیزداری و حفاظت خاک، توسط نهادها و دستگاه‌های ذی‌ربط مثل سازمان برنامه و بودجه، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور به رسمیت شناخته شود و همچنین در تدوین برنامه هفتم توسعه بدان توجه جدی شود و ردیف بودجه مشخص بدان اختصاص یابد.