نمادسازی، شاه‌بیت مغفول زیبایی شهر همدان

نگاه رفع تکلیفی به ایجاد و استقرار اِلمان‌ها از سوی مدیریت شهری جای خالی نمادهای ارزشی و انقلابی در میدان مرکزی همدان مجسمه‌های پیاده‌راه‌ها در حد نشانه و نه نماد اجرای سمپوزیوم نیازمند بهره‌گیری از صنعتگران و اساتید دانشگاه

سپهرغرب، گروه خبر - طاهره ترابی‌مهوش: مدیر گروه رشته گرافیک و نقاشی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه نمادسازی نیازمند نگاه فراتر از استقرار نشانه‌ها در فضای شهری است، گفت: این مهم نیازمند تغییر رویکرد مدیریت شهری از رفع تکلیف به تأثیرگذاری اِلمان‌ها است.

امروزه فضاهای عمومی شهری بستر رشد و تکامل جامعه شهری است و ازاین‌رو کیفیت و رضایت‌مندی امری ضروری و انکارناپذیر در توسعه پایدار فضای شهری بوده و عدم توجه به آن تهدیداتی را در عرصه شهر به‌وجود می‌آورد.

مبلمان و حتی اِلمان‌های شهری به‌عنوان وسایلی که در فضای شهری نصب شده و استفاده عمومی دارند، می‌توانند به فضا روح ببخشند و به‌عنوان یکی از رهیافت‌های سازنده شهرسازی پایدار به‌شمار آیند؛ با این هدف که کیفیت فضای شهری را بهبود بخشیده و نیاز‌های انسانی را برطرف‌ کنند. بنابراین اِلمان‌های شهری به‌عنوان عوامل مؤثر در ارتقای کیفیت محیط شهری حائز اهمیت هستند، اما طی چندماه اخیر با بروز کرونا متأسفانه توجه به اِلمان‌های شهری در همدان که جزئی از مبلمان شهری به حساب می‌آیند، کم‌رنگ شده و گویی کرونا بستری را فراهم کرده تا مدیریت شهری این مهم را به فراموشی بسپارد، به‌طوری که طی ماه‌های اخیر با وجود مناسبت‌های مختلف، شاهد استقرار هیچ‌گونه اِلمانی در فضای شهری نبوده‌ایم و تنها هم‌زمان با ایام محرم چند علم در پیاده‌راه بوعلی و استقرار نمایشگاه استندی در پیاده‌راه میدان امام (ره)، جای نمادها و اِلمان‌ها را پُر کرد.

این درحالی است که دیگر مناسبت‌ها همچون شب یلدا و پاییز و آغاز سال تحصیلی و غیره، همگی به فراموشی سپرده شده‌اند؛ از طرفی میدان امام خمینی (ره) همدان یکی از خاص‌ترین میدان‌های کشور است که این ویژه بودن به‌دلیل قرار گرفتن میدان مذکور در مرکز همدان بوده و از طریق 6 خیابان با طراحی موزون می‌توان به تمام نقاط شهر به‌راحتی دست یافت و به دیگر سخن این میدان علاوه‌بر مرکزیت، قطب بسیاری از برنامه‌های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی مردم دارالمؤمنین همدان نیز بوده است.

یکی از اتفاقاتی که در بحبوحه انقلاب هم‌زمان با برخی از استان‌های کشور در همدان نیز روی داد، پایین آوردن مجسمه شاه بود که پس از آن نماد «الله» در میان درختکاری‌ها و سبزه کاری‌های زیبا، جایگزینش شد و پس از چندین‌سال نیز نمای زیبای دیگری که بخشی از اتفاقات تاریخی را به‌صورت برجسته به تصویر می‌کشید، جایگزین شد.

اما چندسالی است این میدان کم‌نظیر در جهان که مرکز تردد وسایل نقلیه بوده، به پیاده‌راه تبدیل شده و کشف موزه زیرزمینی، اهمیت و قدمت این میدان را دوچندان کرده است؛ اما جای خالی نمادها و اِلمان‌های انقلابی و ارزشی در این میدان کاملاً احساس می‌شود، این درحالی است که طی چندسال گذشته همواره مدیریت شهری مدعی بوده که درحال آماده‌سازی اِلمان‌های دائمی و موقتی برای اطراف این میدان است، اما هنوز این وعده‌ها به واقعیت نزدیک نشده‌اند. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین‌باره با مهدی پرستارشهری، مدیر گروه رشته گرافیک و نقاشی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مدیر گروه رشته گرافیک و نقاشی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با تأکید بر اینکه کلیه نقدهای ما در راستای بهبود شرایط است، گفت: نکته فنی مسئله بهره‌مندی از نمادها در فضای شهری این بوده که نمادها و نشانه‌ها در طول تاریخ بشری همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند.

مهدی پرستارشهری افزود: مسئله این است که همواره انسان از فضای نمادها برای رساندن پیام بهره برده است.

وی با تأکید بر آنکه در این بحث نشانه‌ها بیشتر برای ما وظیفه خبررسانی را برعهده دارند، اظهار کرد: درواقع نشانه‌ها بیا‌نگر قواعد و ضوابط برای گذران روزمره است.

پرستارشهری با اشاره به اینکه اما در بحث نمادپردازی با مرتبه بالاتری از نشانه سروکار داریم که در آن هنر ورود جدی دارد، اذعان کرد: در نماد‌پردازی شاهد بروز و ظهور یک اتفاق جمعی و اتحاد هستیم و پس از شکل‌گیری اتحاد مذکور، این نماد امکان پیام‌رسانی را به‌دست می‌آورد.

پرستارشهری ادامه داد: برای مثال دیگر نماد صلیب سرخ یک نشان نیست، به‌طوری که هرکس در هر جای جهان این نماد را مشاهده کند، متوجه وجود نیروی کمکی در آن منطقه می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه نمادها علاوه‌بر نشانه بودن دارای قابلیت پیام‌رسانی خاص و عمیق‌تری هم هستند، ابراز کرد: درواقع نماد‌پردازی می‌تواند در حوزه‌های مختلف تأثیرگذاری خاصی داشته باشد.

پرستارشهری افزود: تأمل‌برانگیز اینکه یقیناً هدف از فضاسازی شهری در قالب فرهنگ شهری رفع تکلیف روزانه نیست، پس می‌بایست علاوه‌بر نشانه‌‌ها برای رفع نیاز روزمره شهروندان (همچون تابلوهای نشان‌دهنده مسیر و غیره) به دنبال نمادسازی بر پایه ارزش‌‌ها و باورهای خاص آن شهر بود.

وی با تأکید بر اینکه نمادسازی همواره در عرصه فضاسازی شهری از آنجا که با خیل عظیمی از جمعیت سروکار دارد از اهمیت دوچندانی برخوردار بوده، عنوان کرد: به‌عنوان مثال سازمان‌دهی تابلوهای پیاده‌راه بوعلی براساس ایده خاص منطبق با باورها و ارزش‌های فرهنگ همدانی، یقیناً علاوه‌بر معرفی مغازه‌ها با عناوین مختلف، می‌تواند با ورود به حوزه نمادسازی پیام خاصی را به ذهن مخاطب متبادر کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به آنکه نمادها در قالب‌های مختلف تأثیرگذاری متفاوتی از خود بروز می‌دهند، گفت: اما وقتی مقصود ما از پرداختن به نمادسازی در حوزه فرهنگ عمومی و فضاسازی شهری است، یقیناً پرداختن به آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار می‌شود.

پرستارشهری افزود: به‌عنوان مثال بارها بنده به مجسمه‌های که دور پیاده‌راه امام و در دو پیاده‌راه‌ اطراف آن هستند، اشاره کرده‌ام که بر این اساس بوده است.

وی با اشاره به مجسمه‌های ساخته‌شده در این پیاده‌راه‌ها، بیان کرد: گرچه این مسئله خوب است که ما از طریق استقرار مجسمه‌ای که درحال دوختن کفش در یکی از پیاده‌راه‌ها است، بدانیم زمانی در فلان خیابان کفشدوزخانه مستقر بوده، اما نکته آن است که این مجسمه‌ها صرفاً در حد نشانه هستند و پیام‌رسانی عمیقی را در دل خود برای مخاطب جای نداده است.

این کارشناس حوزه شهری با اشاره به تأثیرگذاری حوزه نمادپردازی در سطح کلان، گفت: در برخی موارد شاهد آن بودیم که اشتراکات در عرصه نمادپردازی منجر به غلبه بر دیگر کشورها می‌شود، به‌عنوان مثال در زمان صفویه هنرمندان ایرانی با سبک و شیوه خاص خود، توانستند بر هنر هندوستان اثرگذار باشند.

پرستارشهری با تأکید بر آنکه این اثرگذاری از طریق نشانه امکان‌پذیر نیست، اذعان کرد: نشانه در بالاترین حد می‌تواند تبدیل به بحث درون‌سازمانی شود، اما اگر بتوانیم در این اِلمان‌ها فرهنگ جاری و ساری یک شهر را بیان و آن‌ها را به نماد بدل کنیم، یقیناً تأثیرگذاری‌اش فراتر خواهد رفت.

وی با اشاره به اینکه نمادپردازی یقیناً علاوه‌بر هزینه نیازمند بهره‌مندی از فضای متخصصین، اتود زدن (طراحی مقدماتی، مطالعه و تحقیق مقدماتی، بررسی)، ایده‌پردازی و نیز صرف زمان است، اظهار کرد: به‌واقع در تعریف اِلمان‌ها می‌بایست از کار شتاب‌زده در حد رفع تکلیف دوری کنیم.

پرستارشهری با بیان آنکه بارها از این روند در فضای شهری همدان گلایه کرده‌ام، اذعان کرد: باید دید صرف فعالیت برای ارائه آمار چه دردی را در فضاسازی شهری درمان کرده است.

این استاد دانشگاه با تأکید بر آنکه باید پرسید کدام‌یک از فرم‌ها و اِلمان‌ها تاکنون توانسته است در وادی تأثیرگذاری بیانگر بخشی از فرهنگ بوده و یا در فرهنگ‌سازی ایفای نقش کند، گفت: منظور ما از نمادسازی آن است که این فرم و یا اِلمان ما را به فرهنگ و یا ارزش خاصی رهنمود کند و با دیدن آن یاد مسئله خاصی بیفتیم.

پرستارشهری با اشاره به جای خالی نماد‌ها و اِلمان‌های خاص در میدان امام (ره)، افزود: بازهم تأکید می‌کنیم تا زمانی که دستگاه‌های متولی به دنبال رفع تکلیف باشند، نمی‌توان انتظار داشت که اِلمان‌ها از سطح نشانه پیش‌تر بروند.

وی ادامه داد: گرچه درحال حاضر میدان مرکزی شهر همدان همچون گذشته کارکرد عبورومرور و تردد خود را حفظ کرده، اما آنچه مسلم است اینکه در نبود نماد کارکرد مذکور از این حد فراتر نخواهد رفت.

پرستارشهری با اشاره به آنکه دیگر در این میدان شاهد بروز علقه، پیوند و تفکر نخواهیم بود، اذعان کرد: درواقع این میدان نمی‌تواند یک تفکر جریان‌ساز برای مخاطبین به دنبال داشته باشد.

مدیر گروه رشته گرافیک و نقاشی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه لازم است علاوه‌بر چند مجسمه موجود نمادهایی در یک سطح کلان‌تر ارزشی، انقلابی و اسلامی در این میدان استقرار پیدا کند، تصریح کرد: جالب‌تر آنکه این نمادسازی از گذشته در فرهنگ همدان جاری و ساری بوده است، به‌طوری که اگر درحال حاضر نیز به محلات قدیمی شهر سری بزنید، این نمادسازی‌ها را در سطوح هرچند کوچک و حتی در حد طراحی یک ناودان مشاهده خواهید کرد.

پرستارشهری با تأکید بر اینکه نمادپردازی نیازمند عزم جدی و تغییر در رویکرد مدیریت شهری از رفع تکلیف به تأثیرگذاری است، تشریح کرد: علاوه‌بر این بنده هربار که از پیاده‌راه میدان می‌گذرم، یکی از مسائلی که همواره برایم آزاردهنده است، وجود کیوسک نیروی انتظامی است که هیچ‌گونه هماهنگی با فضا ندارد.

وی با اشاره به اینکه نگاه تک‌بُعدی (جنبه کارکردی) دیگر مجالی برای نمادسازی باقی نخواهد گذاشت، تصریح کرد: از آنجایی که میدان امام سطح وسیعی را به خود اختصاص داده، یقیناً نیازمند یک طرح جامع به‌لحاظ فضاسازی است.

مدیر گروه رشته گرافیک و نقاشی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه همواره کار خوب مورد تأیید است، تشریح کرد: بارها و بارها بنده خود از نحوه اجرای نشیمن‌گاه‌های پیاده‌راه بوعلی دفاع کرده‌ام، زیرا علاوه بر رفع تکلیف در عرصه تأمین مبلمان شهری به نظر می‌رسد به‌لحاظ طراحی کارشناسی‌شده هستند، اما نمی‌دانم چرا این فرآیند در طرف مقابل این پیاده‌راه انجام نشده است.

وی با تأکید بر اینکه نبود انضباط بصری یقیناً در فکر و اندیشه مخاطبان تأثیر منفی خواهد داشت، عنوان کرد: از آنجایی که این تأثیرگذاری قابلیت دیده شدن ندارد، پس نسبت به آن بی‌اهمیت هستیم.

پرستارشهری در پاسخ به این سؤال که آیا هم‌جوار همدان شهری وجود دارد که فرهنگ خود را در قالب نماد در فضای شهری به رخ بکشد؟ تصریح کرد: اگر همین امروز سری به شهر سنندج بزنید، از ورودی شهر با فضاسازی انجام‌شده متوجه خواهید شد که این شهر دارای فرهنگی کردی است؛ این مهم در معابر، پارک و حتی ورودی شهر مشخص است، اما در شهری همچون کرمانشاه با وجود اشتراکات فرهنگی، متأسفانه این فضا وجود ندارد.

وی ادامه داد: در شهری همچون قزوین نیز فرهنگ آن از طریق نمادسازی بروز و ظهور یافته، اما در شهری همچون همدان با وجود متخصصین فراوان در عرصه هنرهای تجسمی، شاهد بروز و ظهور این فرهنگ نیستیم.

پرستارشهری با اشاره به آنکه این نمادسازی‌ها تنها در قالب اِلمان و یا مجسمه بروز نمی‌کنند بلکه حتی در نورپردازی شهر نیز می‌توان با ظرافت فرهنگ و داشته شهر را به رخ کشید و برای آن ارزش قائل شد، اظهار کرد: مثلاً اخیراً شهرداری در یک حرکت زیبا اقدام به نورپردازی در قالب شکل‌هایی همچون ستاره و ماه کرده است، حال آنکه همدان به‌لحاظ طبیعی از ظرفیت بالایی برخوردار است، این طبیعت می‌تواند به‌عنوان یک الگو در اختیار صاحبان فن قرار گیرد و به‌جای ماه و ستاره از اشکال این طبیعت بکر بهره ببرند.

وی درخصوص برگزاری سمپوزیوم مجسمه‌سازی در همدان نیز گفت: نکته اصلی استفاده از صنعتگران قوی و نیز بهره‌مندی از تخصص کارشناسان در اجرای این طرح است، زیرا نباید اجرای چنین چیزی را در حد طراحی یک سردیس و یا تندیس درنظر گرفت، بلکه می‌توان با استفاده از فرهنگ و تلفیق آن با صنعت و درعین‌حال ظرفیت بومی، به آن‌ها ارزش دوچندان داد و به نمادهای فرهنگی و اجتماعی بدل کرد.

مدیر گروه رشته گرافیک و نقاشی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با اشاره به اینکه علاوه‌بر ضرورت‌های عنوان‌شده نباید تجربه اجرای نقاشی دیواری چندسال پیش شهرداری همدان که درحال حاضر حتی دو اثر از آن نیز قابلیت حرف ندارند در اجرای این طرح تکرار شوند، تصریح کرد: نمونه اجرای سمپوزیوم تهران قابلیت الگوبرداری دارد، به‌طوری که با گذشت چندسال از اجرای این طرح مجسمه‌های اجراشده همچنان در جای‌جای تهران به‌عنوان یک نماد قابلیت استناد دارند.

وی در واکنش به این سؤال که آیا از سوی شهرداری پیشنهادی درباره استفاده از ظرفیت اساتید دانشگاه در اجرای این سمپوزیوم داشته‌اید؟ گفت: متأسفانه تاکنون این اتفاق نیفتاده است.

مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد نمادسازی در مبلمان شهری همدان و درعین‌حال فضاسازی شهری همدان طی چند دهه اخیر به فراموشی سپرده شده و برای مدیران متولی توجه به این مقوله معنا ندارد، این درحالی است که این نمادها هستند که از فرهنگ یک جامعه به نسل‌های آتی به‌عنوان ارزش منتقل می‌شوند و درعین‌حال هویت بومی و محلی را تقویت می‌کنند، هویتی که این‌روزها در شهری همچون همدان روزبه‌روز کم‌رنگ‌تر می‌شود.