عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ایران:

بدمسکنی در پیراشهر همدان رهاورد ضعف برنامه‌ریزی

حاشیه شهر بستری برای سرمایه‌بازی سودجویان

سپهرغرب، گروه خبر - طاهره ترابی‌مهوش: عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ایران ره‌آورد نبود برنامه‌ریزی در طراحی شهری را بدمسکنی در پیراشهرها(حاشیه شهر‌ها) بیان کرد و گفت: نقص در قوانین مالکیت مطلق اشخاص این روند را تسهیل کرده است.

طی سال‌های اخیر همواره یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی در شهرها، رشد و توسعه شتابان و ناهمگون شهرنشینی بوده است، این رشد نامتوازن در پی خود تبعاتی دارد؛ اساسی‌ترین مسئله شهرنشینی، حاشیه‌نشینی و در برخی مواقع بلعیده شدن باغات است، به‌گونه‌ای که وقتی صحبت از پدیده حاشیه‌نشینی می‌شود، بسیاری از آسیب‌های اجتماعی همچون جرم، فساد، فحشا، اعتیاد و خشونت تداعی می‌شود. آمارها حکایت از آن دارد که به شکل واقعی این‌قبیل مسائل و آسیب‌های اجتماعی در این مناطق نسبت به سایر نقاط شهر، بروز بیشتر دارد.

حاشیه‌نشینی خود را به اشکال مختلف همچون آلونک‌نشینی، اسکان غیر رسمی، سکونت‌گاه‌های نابه‌هنجار و حتی حلبی‌آبادها نشان می‌دهد؛ بنابراین شهر همدان نیز طی سال‌های اخیر بنا به افزایش جمعیت و خیل عظیم مهاجرت‌ها از روستاها به شهر، از این قاعده مستثنا نبوده و هرروز نیز متأسفانه بر وسعت مناطق این‌چنینی افزوده شده و حتی شاهد شکل‌گیری مناطق جدید هستیم. تأسف‌بارتر اینکه همواره ساکنین این مناطق از نبود و عدم تخصیص امکان خدماتی و رفاهی گلایه‌مند هستند و درعین‌حال شرکت‌های خدمات‌رسان و به‌ویژه مدیریت شهری در مقابل، ارائه خدمت به این‌قبیل مناطق را ‌نوعی مهر تأیید بر شکل‌گیری مناطق مذکور قلمداد کرده و از آن امتناع می‌کند؛ بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع و درعین‌حال ارائه راهکار در این زمینه، بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با سعید سادات‌نیا، عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ایران ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ایران با بیان اینکه حاشیه‌نشینی مسئله‌ای بوده که سال‌ها ذهن کارشناسان حوزه شهرسازی را در کشور به خود مشغول کرده است، گفت: به زعم بنده این مسائل را می‌توان با عناوینی همچون مسائل پیراشهری دنبال کرد.

     درصورت برنامه‌ریزی درست، پیراشهرها یک فرصت برای حل مشکلات شهری هستند

سعید سادات‌نیا با تأکید بر آنکه این مناطق در ارتباط مستقیم با شهر قرار دارند و درواقع با گسترش شهرها شاهد شکل‌گیری این مناطق و در پی آن بروز برخی مسائل هستیم، اذعان کرد: درصورت عدم توجه به پیراشهر‌ها مسائلی که در این مناطق ایجاد می‌شود، می‌تواند از مباحث شهری بزرگ‌تر و درعین‌حال مسئله‌سازتر شوند؛ حال آنکه درصورت مدیریت در عرصه‌های قانون‌گذاری، هدایت و برنامه‌ریزی درست این مناطق، پیراشهرها توان حل معضلات شهری را نیز خواهند داشت.

وی با بیان اینکه در اغلب کلان‌شهرها جمعیت کثیری در خارج از فضای تعریف‌شده شهری به‌عنوان حاشیه‌نشین رسمی سکونت گزیده‌اند که یقیناً همدان نیز از این قاعده مستثنا نیست، تشریح کرد: جالب‌تر اینکه اگر به بررسی تاریخی شکل‌گیری شهرها بپردازیم، آنچه خودنمایی می‌کند این است که اغلب شهرهای ما در قالب باغ‌شهر شکل‌ گرفته‌اند.

سادات‌نیا با اشاره به اینکه همواره پیرامون شهرهای ما مراتع، باغات و مزارع به‌منظور تغذیه شهر وجود داشته و بخش اعظمی از آن‌ها در مالکیت شهروندان بوده و از این طریق ارزاق مورد نیاز خود را در ارتباط با محیط پیرامونی تأمین می‌کردند، عنوان کرد: به‌طور مثال طبق اسناد موجود در شهری همچون اصفهان تا شعاع 50 کیلومتری شهر شاهد استقرار باغات بودیم.

این طراح شهری با بیان اینکه وجود محیط پیرامونی در شهرهای ما در قالب مزارع و باغات یک واقعیت است که باید برای آن برنامه‌ریزی کرد، ادامه داد: در گذشته دور تمام این اراضی دارای برنامه‌ریزی خاص به‌لحاظ حق‌آبه بوده و با کارکردهای واقعی خود دردی از شهرها دوا می‌کردند.

این استاد دانشگاه با اشاره به آنکه وجود این ظرفیت از گذشته بیانگر یک دانش بومی و ملی است، تصریح کرد: به‌طوری‌ که با شناخت درست این فرصت‌ها و ظرفیت‌ها، بسیاری از مسائل روز شهر‌ها حل خواهد شد.

سادات‌نیا ادامه داد: متأسفانه از آنجایی که اغلب این اراضی دارای سند مالکیت بودند، با گسترش شهر و افزایش جمعیت، مورد بیشترین تهاجمات قرار گرفتند، زیرا مسائل مذکور منجر به افزایش قیمت این اراضی شد.

      مالکیت خصوصی بر اراضی پیرامونی چالشی بر مسیر توسعه پایدار شهر

وی با بیان آنکه این اراضی با توجه به برخورداری از مالک خصوصی امکان تقسیم و فروش دارند، ابراز کرد: این تقسیم شدن‌ها قابلیت اراضی کشاورزی و باغی را از بین برده و درواقع زمین‌های وسیع با تکه‌تکه شدن به پول تبدیل شدند.

این معمار شهرساز با بیان اینکه یقیناً بخش اعظمی از وابستگی به واردات در کشور به‌دلیل کاهش وسعت اراضی و باغات پیرامونی در شهرها بوده، اذعان کرد: این درحالی است که یکی آرمان‌های ما در بدو انقلاب تحقق باغ‌داری و کشاورزی ملی بود.

سادات‌نیا با اشاره به اینکه متأسفانه شخصی بودن مالکیت‌ها و درعین‌حال عدم کارآیی درست ضوابط مرتبط با حوزه مدیریت شهری همچون طرح‌های تفضیلی و جامع نتوانست از این پیرامون به‌درستی صیانت کند، اظهار کرد: متأسفانه اغلب ضوابط به نفع مالکین و افراد غنی است که با خرید اراضی پیرامون و تبدیل آن به مناطق مسکونی در قطعات کوچک، این‌روزها به مولتی‌میلیاردها در شهرها بدل شده‌اند.

     اراضی پیرامونی شهر در مناطق برخوردار در نبود برنامه‌ریزی، بستری برای شکل‌گیری باستی‌هیلزها

وی تأکید کرد: این رویکرد و نواقص منجر شد که اراضی مذکور در مناطق محروم شهرها به بدمسکنی، آلونک‌سازی و حواشی همچون خریدوفروش قولنامه‌ای و آسیب‌های اجتماعی مانند فقر و فساد تبدیل شوند و شهرداری نیز در مواجه با این‌قبیل ساخت‌وسازها و نحوه ارائه خدمات، هرروز ناتوان‌تر از قبل باشد و درنهایت مجبور به ارائه خدمت شود و نتیجه آن چیزی جز گسترش مناطق این‌چنینی را در پی نخواهد داشت؛ در مناطق برخوردار شهرها درست برعکس قضیه اتفاق می‌افتد و این اراضی مختص ایجاد شهرک‌های ویلایی و باستی‌هیلزها شده‌اند، به‌گونه‌ای که این تعرضات در بدو امر با باغ‌سازی و سپس آپاراتمان‌سازی گسترش پیدا می‌کند، به‌طوری‌ که در برخی از شهرها قیمت زمین در این‌گونه مناطق به‌مراتب بیشتر از نقاط شهری است.

سادات‌نیا با اشاره به آنکه متأسفانه این تکه‌تکه شدن‌ها در اراضی باغی و کشاورزی پیرامون شهر اتفاق می‌افتد که علاوه‌بر ایجاد معضلات شهری ضربه بزرگی طی سال‌های اخیر به تولید ملی ما وارد کرده، بیان کرد: مسئله این است که درحال حاضر هیچ‌یک از دو ساختار شکل‌گرفته در پیرامون شهر هزینه این چسبیدن به شهر و استفاده از خدمات شهری را پرداخت نمی‌کنند.

وی با تأکید بر اینکه می‌بایست واقعیت موجود و نحوه شکل‌گیری تاریخی و وضعیت کنونی پیراشهرها را شناخت، تصریح کرد: پس از شناخت می‌بایست برای این مناطق قانون تعریف کرد.

      برنامه‌ریزی مناطق پیرامونی شهرها نیازمند استفاده از ظرفیت مهندسین مشاور در حوزه طراحی و شهرسازی

این طراح شهری با بیان آنکه هر شهر لزوماً می‌بایست یک گروه کارشناسی مهندسی و معماری، شهرسازی و طراحی شهری برای برنامه‌ریزی و طراحی محیط پیرامونی شهرها داشته باشد، اظهار کرد: این امور نیازمند متولی و استفاده از ظرفیت مهندسین مشاور است، زیرا تبادلات مالی در این‌گونه مناطق به‌صورت سرسام‌آوری بالا است، به‌طوری ‌که بخشی از سرمایه سرگردان در شهرها به این مناطق از طریق سودجویان گسیل می‌شود.

سادات‌نیا با اشاره به اینکه توجه به رشد شهرها و درعین‌حال گسترش صنایع در آن‌ها یک واقعیت غیر قابل انکار است و نمی‌توان آن را نادیده گرفت، عنوان کرد: در این زمینه نیازمند رشد کنترل‌شده و برنامه‌ریزی‌شده در شهرها هستیم.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از فضاهای مهم در عرصه مدیریت پیراشهرها شناخت واقعی وضعیت اشتغال در شهرها است، گفت: واقعیت این است که بین اشتغال و سکونت رابطه معناداری وجود دارد.

عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ایران با بیان آنکه مسئله این است که در کشور ما قوانین مالکیت بر زمین دارای نواقص فاحشی است، اذعان کرد: درواقع مالکیت مطلق برای اشخاص بر زمین در قوانین تعریف‌شده خود مسئله‌ای است که به‌مرور زمان با گسترش شهرها و افزایش جمعیت زمین به مسئله اصلی بدل شده و تنها توجه به آن برای افزایش گردش مالی است.

وی با بیان آنکه این‌روزها در مناطق پیراشهری با مال‌بازی یا سرمایه‌بازی زمین مواجهیم، تصریح کرد: درواقع در این مناطق شاهد تبدیل شدن زمین به کالا هستیم.

سادات‌نیا با اشاره به اینکه تبدیل زمین باغی و زراعی به کالا منجر به بهره‌کشی شدید از افراد متقاضی بنا به نیاز می‌شود، اذعان کرد: درحال حاضر قیمت اراضی باغی در تهران از متری 500 تومان 20 سال پیش به 15 میلیون تومان در مناطق شمالی رسیده و این مهر تأییدی بر تبدیل شدن زمین به کالا است.

عضو هیئت‌مدیره انجمن صنفی مهندسان مشاور معمار و شهرساز ایران با بیان اینکه قوانین مالکیت نیازمند تحول است، ابراز کرد: از آنجایی که تنها بخش اندکی از اراضی سطح کشور یعنی چیزی حدود سه درصد به مناطق شهری اختصاص یافته و درعین‌حال طی چنددهه اخیر با افزایش جمعیت چند ده برابری مواجه بودیم، نمی‌توان این جمعیت و لزوم تعریف محل سکونت برای آن‌ها را انکار کرد.

وی با اشاره به اینکه می‌بایست بخشی از اراضی را که درحال حاضر با عناوینی همچون زمین‌های زراعی و منابع طبیعی در ید دولت است با کمک مهندسین مشاور به افزایش و گسترش شهرها با برنامه‌ریزی و قوانین کارآمد اختصاص داد، تصریح کرد: مسئله این است که باید مالکیت‌های عمومی را به این امر اختصاص داد.

سادات‌نیا با اشاره به اینکه با ارائه زیرساخت‌های خدماتی، تفریحی و رفاهی در مناطق پیراشهری که حتی فاصله یک‌ساعته با شهر دارند می‌توان این مسئله را به‌صورت کارشناسی‌شده حل کرد، گفت: بازهم تأکید می‌کنیم این مهم نیازمند قوانین کارآمد است و نباید قوانین خود به محلی برای تبادلات مالی بدل شود.

وی با بیان اینکه درحال حاضر مرجع برخورد با تخلفات در حوزه مدیریت شهری کمیسیون ماده 100 است، اذعان کرد: یقیناً افراد سودجو بنا به گردش مالی که در عرصه پیراشهری شهرها این‌روزها دایر است، این تخلف را به ‌جان می‌خرند و به‌ازای تخلف و در پی آن کسب سود مضاعف، خود تمایل به پرداخت جریمه دارند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ارائه زیرساخت‌های خدماتی همچون حمل‌ونقل عمومی و درعین‌حال تعیین ضوابط شهری از طریق کارشناسان معماری و شهرسازی و نیز طراحی شهر با تدوین قوانین و با اعمال آن‌ها به‌صورت واقعی در مواجه با متخلفان راهکاری است که می‌تواند در این مسیر ما را تا رسیدن به نتیجه مطلوب یاری کند، ابراز کرد: متأسفانه درحال حاضر این‌گونه نیست و قوانین موجود در عرصه مدیریت شهری توان پاسخ‌گویی به این مسائل را ندارند.

وی با بیان اینکه درحال حاضر لاجرم با افزایش جمعیت چند ده میلیونی طی سال‌های اخیر در تهران بیش از 50 روستای توسط شهر بلعیده شده و اغلب به‌صورت پیراشهری خود مسائلی را ایجاد کرده است، اذعان کرد: یقیناً در شهرهای فشرده‌ای همچون همدان نیز شاهد این‌قبیل اتفاقات بوده‌ایم و بسیاری از روستاهای این شهر نیز توسط شهر بلعیده شده و بلعیده خواهند شد؛ اما مسئله این است که بلعیده شدن بی‌ضابطه و بدون برنامه‌ریزی بوده است.

سادات‌نیا با بیان اینکه مناطق پیراشهری به‌عنوان فضاهای احاطه‌کننده پیرامون شهر و طی فرآیند شهرگرایی تکوین یافته و توسعه مناطق کلان‌شهری را تحت تأثیر قرار داده‌اند، گفت: ازاین‌رو ضروری است با اتکا به مفاهیم و روش‌های کارشناسی در مدیریت شهری به‌عنوان الگوی مناسب و مؤثر، در جهت مدیریت توسعه پایدار زیست مناطق پیراشهری گام برداشت.

مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد در همدان نیز مالکیت مطلق خصوصی افراد بر اراضی پیرامون شهری فرصت شکل‌گیری مناطق پیراشهری ناهمگون و بی‌ضابطه شده است و همین مسئله منجر به بروز و شکل‌گیری مناطقی با هویت بدمسکنی بوده که این مناطق بستری را برای ظهور آسیب‌های اجتماعی و نارضایتی ایجاد کرده؛ بنابراین انتظار می‌رود دستگاهی همچون اداره کل راه و شهرسازی برای گسترش شهر به‌عنوان یک الزام برنامه‌ریزی داشته و در پی آن نقاطی را به‌صورت مشخص در مناطق پیرامونی و یا مناطقی که قابلیت تبدیل شدن به کاربری مسکونی دارند (از دید کارشناسان طراحی شهری) انتخاب و نسبت به تعریف ضوابط شهری درست و کارآمد برای آن اقدام کند.