چرایی و دلایل مقاومت در نگاه تفسیری امام موسی صدر

سپهرغرب، گروه اندیشه: دانشیار گروه فلسفه سیاسی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی گفت: امام موسی صدر با تأسیس جنبش أمل به عنوان سرسلسلۀ حلقۀ مقاومت در منطقه به شمار می‌­آید و می­توان گفت امام مقاومت است.

چندی پیش هم‌اندیشی علمی «مقاومت امت‌محور» به مناسبت نخستین سالگرد شهادت سردار شهید حاج قاسم سلیمانی در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد که در این مراسم شریف لک‌زایی، دانشیار گروه فلسفه سیاسی پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی هم سخنرانی کرد. مطلبی که در ادامه می‌خوانید، متن سخنان وی در این نشست است.

امام موسی صدر در مباحث تفسیری قرآن کریم خود در تفسیر آیۀ 195 سورۀ بقره نکات مهمی طرح کرده که به نظر بتوان آغازین نقطه‌های نظریه مقاومت قرار داد. خداوند در این آیه می‌فرماید: «وأنفقوا‌فی‌سبیل‌الله و لا تلقوا بایدیکم إالی التهلکه و أحسنوا إن‌الله یحب‌المحسنین». آیه از سه بخش تشکیل شده: در بخش نخست امر به انفاق در راه خدا شده؛ در بخش دوم تأکید و تصریح شده است که خویشتن را با دست خویش به هلاکت میندازید؛ و آخرین بخش آیه که در امر به احسان و نیکوکاری شده و تصریح شده که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد.

اینکه چگونه این سه بخش در کنار هم و به صورت منسجم مورد تفسیر قرار گیرند به نظر مسألۀ غامضی است که برخی از مفسران را نیز به اشتباه انداخته است. از این رو برخی مفسران گویا از این آیه استنباط کرده‌اند که ورود به جنگ موجب هلاکت انسان می‌شود. بنابراین حکم به ممنوعیت ورود به جنگ و دفاع و جهاد داده‌اند. این در حالی است که امام موسی صدر بر این نظر اسشت که این تفسیر با توجه به این که این آیه در ضمن آیات جهاد و دفاع از نفس نازل شده است یک تفسیر عجیب از آیه است که با مفاد آنچه قبل از آن در آیات پیشین اشاره شده است همخوانی ندارد. در نتیجه مراد از بخش دوم آیه لزوماً کناره‌گیری از جنگ و دفاع و مقاومت نیست بلکه این بخش نیز در امتداد دیگر آیات پیشین در راستای حفظ و حراست از نفس و در ادامۀ آیات و در تکمیل آیات است. بنابراین پرسش این است که تفسیر صحیح این آیه چیست که هم شامل انفاق بشود، و هم با توجه به صریح آیه، انسان خود را به هلاکت نیندازد، و هم احسان رخ بنماید تا در نتیجۀ آن خداوند نیکوکاران را دوست بدارد؟

امام صدر در تفسیر آیه می‌گوید انفاق مورد اشاره در آیه امری یک کلی است. درواقع انفاق، وجوه مختلفی مانند انفاق مال، مقام، تجربه، علم و… دارد و یک وجه بسیار مهم آن در اینجا انفاق نفس است. به تعبیر صدر، بخشش نفس در راه خدا، برترین نوع انفاق است. بنابراین برخلاف دیدگاه مقابل، دوری از هلاکت «همانا جهاد و دلیرانه به استقبال مرگ در راه خدا رفتن است، نه در خانه نشستن و امتناع ورزیدن از دفاع از خویشتن و از امت. این‌گونه است که دفاع را جوهرۀ احسان و جوهرۀ رد تهاجم و جوهرۀ تقوا و انفاق در راه خدا می‌دانیم» انفاق جان در راه خدا درواقع انفاق همه چیز خود و شهادت را در آغوش گرفتن است که خداوند آن را سبب بخشش همۀ گناهان به شمار آورده است. به تعبیر صدر، «انفاق در شکل کامل خود، انفاق نفس در راه خداست»

صدر در تفسیر خود جملۀ «ولاتلقوا بأیدیکم إلی التهلکه» را نتیجۀ جمله نخست یعنی «أنفقوا فی سبیل الله» به شمار آورده و از این رو بر این نظر است که انفاق در راه خدا مانع به هلاکت انداختن نفس است. به این معنا که در برخی مواقع برای این که انسان و جامعه در هلاکت نیفتد و مورد تعدی و تجاوز قرار نگیرد باید از جان خود مایه گذارد و با شهادت‌طلبی و دفاع و جهاد از خود و جامعه و کرامت انسانی دفاع کند تا مورد ظلم و ستم واقع نشود. بنابراین چنین تفسیری می‌تواند ارتباط منطقی‌تری میان اجزای سه‌گانۀ آیه مذکور برقرار نماید.

دلیل ارائه شده از سوی صدر برای این تفسیر جالب قابل توجه و منطقی است. ایشان تصریح می‌کند: «اگر ما از جهاد سرباز زنیم، به ظالمان امکان تسلط بر خود را داده‌ایم. آن‌گاه در هلاکت دائم افتاده‌ایم. اما اگر نفس خود را در راه خدا انفاق کنیم، خود را از خطر هلاکت دور کرده‌ایم، چرا که با شهادت به زندگی ابدی راه یافته‌ایم و مرگ و هلاکت و ذلت ابدی را از امت دور کرده‌ایم» این تفسیر نمی‌گوید انسان برای نجات جان خویش و جلوگیری از هلاکت وارد دفاع و جهاد و مقاومت نشود بلکه بر آن است که با ورود به میدان نبرد از تسلط بر خود و جامعه جلوگیری نماید.

با چنین تفسیری از آیه می‌توان گفت که دلایل و چرایی مقاومت و دفاع و وجوب جنگ در مواقعی که کرامت انسان با خطر رو به رو است، آشکار می‌شود. از این رو می‌توان گفت که سردار حاج قاسم سلیمانی در تمام عمرش از جوانی و از سال‌های دفاع مقدس تا زمان شهادت، در راه خدا و حفاظت از امت به جهاد و مقاومت پرداخت تا نفس‌ها و جان‌های زیادی از امت به هلاکت نیفتند و کرامت انسان مخدوش نشود. این انفاق جان در راه خدا و امت به تعبیر صدر با جملۀ دل انگیز پایانی آیه یعنی احسان هم مرتبط می‌شود و درواقع دفاع، جوهرۀ احسان و جوهرۀ رد تهاجم و جوهرۀ تقوا و انفاق در راه خدا به شمار می‌آید.

در هر حال صدر در تفسیر آیۀ مذکور به نکات مهمی اشاره کرده است که می‌توان گفت پایه‌ها و هسته‌های مقاومت را در لبنان و منطقه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی شکل داده است. درواقع صدر در آیۀ مذکور با نقد دیدگاه برخی محققان در تفسیر آیه که نباید با ورود به جهاد و جنگ خود را به هلاکت بیندازند، بر این نظر است که جنگ در هر صورتی ناپسند نیست بلکه در پاره‌ای از شرایط که کرامت و کیان و شرافت امت در خطر باشد باید به استقبال جنگ و جهاد و دفاع و مقاومت رفت و به انفاق نفس به عنوان برترین انفاق اقدام کرد تا از هلاکت خود و جامعه و امت جلوگیری شود.

با این نگاه نباید در مقابل ظلم و ظالمان صبر کرد تا کرامت انسان پایمال شود. از این رو است که جهاد و مقاومت در مقابل ظلم و ستم بر هر امر دیگری ترجیح دارد بر نشستن و تعطیلی جهاد و دفاع و مقاومت. این نگاه، ریشه‌های قرآنی اندیشۀ مقاومت و دفاع را به ما یادآور می‌شود. چنین تفسیری به پیوند میان تمامی جریان‌های مقاومت نیز منتهی می‌شود؛ زیرا خواست واقعی همۀ این جریان‌ها عدم تحل ظلم و ستم و از بین رفتن کرامت انسان و امت انسانی است. البته این مقاومت و دفاع مبتنی بر خرد و حکمت و برخواسته از آموزه‌های قرآنی است. چنین نگاهی همچنین نشان دهندۀ نگاه تمدنی امام موسی صدر است که در پی پاسخ به نیازهای انسانی است. این نیازها که برخواسته از کرامت انسانی است، فرازمانی و فرامکانی است و امکان حرکت به سمت تمدن را که مورد تأکید امام موسی صدر است نیز فراهم می‌سازد. بنابراین اگر مقاومت و دفاع شکل نگیرد، اولاً پاسخ به نیازهای انسان ممکن نیست و ثانیاً تأسیس و احیای تمدن اسلامی نیز ممکن نیست.

به نظر می‌رسد اندیشه و روح مقاومت در تفسیر این آیه در کلام امام صدر جاری است که خود به عنوان یک رهبر دینی به تأسیس هسته‌های مقاومت در دورۀ معاصر اقدام کرده است. امام موسی صدر با تأسیس جنبش أمل به عنوان سرسلسلۀ حلقۀ مقاومت در منطقه به شمار می‌آید و می‌توان گفت امام مقاومت است و شهید حاج قاسم سلیمانی نمونۀ اعلای فرمانده تراز مقاومت انقلاب اسلامی است.