یادداشتی از حسن بلخاری؛

در ستایش زبان و زبان‌شناسی

قدردانی از زحمات یدالله ثمره

مرحوم استاد ثمره به‌عنوان نخستین دانش‌آموختگانِ تخصصی در حوزه دانش زبان‌شناسی نقش و نشان خود را در والایش و پالایش این رشته و زبان و ادبیات فارسی بر لوح تاریخ اندیشه ایران برنشانده است.

به مناسبت بزرگداشت مرحوم یدالله ثمره در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، حسن بلخاری قهی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در یادداشتی با عنوان در ستایش زبان و زبان‌شناسی به خدمات علمی استاد ثمره پرداخته است:

الف) در تعریف «زبان‌شناس» گفته‌اند اندیشمند و کاوشگری است که به بررسی‌های زبان‌شناختی می‌پردازد و در تعریف «زبان‌شناسی» آن را علمی دانسته‌اند که به مطالعه و بررسی روشمند زبان می‌پردازد. زبان‌شناسی با تبیین دقیق مفهوم و کارکرد زبان به تحقیق در باب ساخت‌هایی می‌پردازد که بنیان زبان را برساخته‌اند. همچنین بحث در باب چگونگی ارتباط انسان‌ها با هم، تفاوت زبان انسان با زبان دیگر جانداران، کیفیت تکامل زبان بشر، قرابت‌ها و تفاوت‌های زبان‌های مختلف، ویژگی‌های مشترک زبان‌ها، علل دگرگونی زبان‌ها و … از وظایف بنیادین علم زبان‌شناسی است.

ب) ارسطو به تدوین مطالب و اقوالی پرداخت که از استادش افلاطون و او از استادش سقراط در باب علم منطق شنیده و فراگرفته بود. ارغنون نخستین کتاب مدون منطق در حیات بشر و نامی است که شاگردان ارسطو بر 6 رساله از تألیفات او در علم منطق نهادند. (شامل مقولات یا قاطیغوریاس، تعبیرات یا باری ارمینیاس، قیاس یا آنالوطیقای اول، برهان یا آنالوطیقای دوم، جدل یا طوبیقا و نهایت مغالطه یا سوفسطیقا) البته در ایران و هند باستان قطعاً تحقیقاتی در باب منطق موجود بود (همچون اثر سترگ پانینی از زبان‌شناسان هند باستان در قرن چهارم پیش از میلاد که دستورزبان کاملی برای زبان سانسکریت تدوین نمود. دستوری که برای دوره‌ای دوهزارساله الگوی اصلی دستورهایی بود که برای زبان سانسکریت نگاشته شدند)؛ اما این ارغنون ارسطو است که به‌صورت مدون و ماندگار، اینک در دستان ماست. وی در مبحث تعاریف، انسان را با تعریف مشهور «الانسان حیوان ناطق» تعریف نمود یعنی با استفاده از جنس قریب (حیوان) و فصل قریب (ناطق) تعریفی به حد تام از انسان ارائه نمود؛ اما او با کاربرد کلمۀ نطق چه چیزی را در ذهن داشت؟ نطق به معنای فکر یا نطق به معنای زبان؟ واقعیت این است که هر دو!

ارسطو چون از نطق به‌عنوان فصل آدمی نسبت به تمامی جانداران سخن می‌گوید، اول و بالذات به تفکر و اندیشه انسان اشاره دارد. انسان حیوانی ناطق است؛ یعنی موجود زنده‌ای است که می‌اندیشد و تفکر می‌کند؛ اما چرا این معنا را با کاربرد واژه‌ای اظهار می‌دارد که در معنا افادۀ زبان می‌کند نه اندیشه؟ زیرا از دیدگاه او تفاوتی میان نطق به‌عنوان اندیشه و نطق به معنای زبان وجود ندارد. آیا می‌توان بدون کلمات اندیشید؟ آیا امکان اندیشه در فضای کاملاً مجرد و انتزاعی به قسمی که ارتباط ذهنی انسان با تمامی محسوسات مطلقاً قطع باشد ممکن است؟

واقعیت قضیه این است که نطق یک صورت باطن دارد که همان اندیشیدن یا قوه ادراک کلیات است و صورتی ظاهری که زبان است. زبان منزل و محل ظهور اندیشه یا به تعبیر هیدگر «ظهور هستی» است و همچنان که میان ظاهر و باطن یک شیء نسبت ذاتی وجود دارد (و به یک عبارت ظاهر یک شیء چیزی جز ظهور باطن آن و باطن یک شیء چیزی جز باطن ظاهر آن نیست) میان اندیشه و زبان نیز نسبتی ذاتی وجود دارد. محتمل ارسطو با توجه به این نسبت ذاتی، عامداً نطق را به‌عنوان فصل قریب انسان به کاربرد تا هم اشاره به اندیشه آدمی باشد هم‌زبانی که این اندیشه را اظهار می‌کند.

نکته فوق را ازاین‌رو متذکر شدم که بگویم بحث در باب زبان که موضوع و ماده اصلی علم زبان‌شناسی است و نیز اهمیت آن، تاریخی به قدمت تاریخ فلسفه و اندیشه دارد.

ج) مرحوم دکتر یدالله ثمره استاد برجسته دانشگاه تهران و نخستین رئیس انجمن زبان‌شناسی ایران بود. استاد اندیشمند و برجسته‌ای که دکترای زبان و ادبیات فارسی خود را در سال 1340 از دانشگاه تهران و دکترای زبان‌شناسی عمومی با تخصص آواشناسی و واج‌شناسی را در سال 1968 میلادی از دانشگاه لندن اخذ کرد. عضویت دائمی انجمن آواشناسی بین‌المللی IPA و تلاش در جهت بنیادگذاری آزمایشگاه زبان دانشکده ادبیات دانشگاه تهران همراه با تألیفات بسیار ارزنده و متعدد در عرصه آواشناسی و واج‌شناسی از دیگر خدمات برجسته این دانشمند گران‌قدر ایرانی است.

بدون تردید مرحوم استاد ثمره به‌عنوان نخستین دانش‌آموختگان تخصصی در حوزه دانش زبان‌شناسی در 6 دهه گذشته نقش و نشان خود را در والایش و پالایش این رشته و زبان و ادبیات فارسی بر لوح تاریخ اندیشه ایران برنشانده است. همت بی‌نظیر وی که تمام‌قد خود را وقف فرهنگ والای ایرانی اسلامی و برکشاندنِ فرهنگِ سخت‌کوشی در تجربه‌های علمی آکادمیک نموده‌اند موجب افتخار ما ایرانیان است.

«انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» همواره در این سالیان برخود بالیده است که میزبان و قدردان اندیشمندان تأثیرگذاری همچون مرحوم دکتر یدالله ثمره باشد؛ بزرگانی که به پای همت، مسیر سخت دانایی را پیموده و دمی ز آموختن و آموزاندن نیاسوده‌اند. از خداوندِ رحمان برای همه کوشندگانِ فرهنگ ایران و اسلام به‌ویژه روح بلندِ مرحوم دکتر ثمره رحمت و آمرزش مسئلت دارم.