نخستین بانوی مدال‌آور یونسکو در نانو/تولید پدهای ‌پوستی ‌برای‌ درمان ‌زخم ‌و ‌ژل‌های‌ تزریقی ‌به ‌مفصل

برای یک بانوی مسلمان ایرانی چه افتخاری می‌تواند بالاتر از این باشد که به عنوان اولین زن در دنیا مدال علمی یونسکو در نانوتکنولوژی را دریافت کرده و اکنون نیز نامش در بین دانشمندان دو درصد برتر دنیا بدرخشد.

از اولین باری که نام دکتر "سودابه داوران" را شنیدم پنج سال می‌گذرد، روزی که او برای اولین بار در دنیا به عنوان یک بانوی محقق پرتلاش موفق شده بود مدال علمی یونسکو را به جهت توسعه نانو فناوری دریافت کند و حالا که در یک ظهر سرد پاییزی به دیدارش رفتم، متوجه شدم این بانوی ایرانی واقعا شایسته افتخار است.

افتخارات او در طی سال‌ها برای این کشور منشاء خدمات بسیاری است که باعث پیشرفت و حرکت روبه جلو و توسعه می‌شود.

او در طی فعالیت‌های علمی خود دستاوردهای ملی و بین‌المللی زیادی را برای این کشور به ارمغان آورده است و ریشه و پایه این دستاوردهای علمی را مدیون محیط مساعد خانوادگی در فراهم آوردن فضای رشد و شکوفایی به ویژه شخصیت پویا و پژوهشگر پدرش می‌داند که منجر به تولید علاقه به علم شیمی شده است.

در یک گفت‌وگوی دو ساعته، دفترچه خاطراتش را ورق زده و روزهایی را مرور کردیم که باعث شکل‌گیری شخصیت علمی این بانوی دانشمند شده است.

با ما همراه باشید در هم کلامی با دکتر سودابه داوران،عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تبریز.

آزمایشگاه‌های پدرم مرا عاشق شیمی کرد

پدر و مادرم تاثیرگذارترین افراد در مسیر زندگی من بودند. پدرم از دبیران ممتاز و مجرب شیمی در تبریز بود.هم تدریس می‌کرد و هم پست‌های اجرایی داشت. بزرگ‌ترین بضاعت من، خواهر و برادرم برخورداری از خانواده‌ای تحصیل کرده، با فرهنگ و اهل علم بود که این ارزش‌ها را به عنوان فضایل مهم انسانی در وجود ما نهادینه کردند. پدرم سال‌های زیادی را به تدریس و تحقیق در شیمی گذرانده بود.

 در بسیاری از مدارس تبریز آزمایشگاه شیمی راه‌اندازی و تجهیز کرده بود. حتی یک آزمایشگاه کوچک شیمی نیز در منزل خودمان دایر کرده بود که در شکل‌گیری و ایجاد علاقه به پژوهش و یادگیری از کودکی تاثیر بسزایی در روحیه من داشت.

پدرم علاوه بر اینکه از معلمان زبردست و تاثیر‌گذار در زمان خود بود، افکار نوآورانه و مبتکرانه در تعلیم و تربیت به سبک نوین داشت. او با راه‌اندازی آزمایشگاه‌های کاربردی به تربیت نسل جدید باسواد، متخصص و فناور می‌اندیشید و همه فعالیت‌هایش در این راستا بود.

پدرم کتابخانه‌ای بسیار غنی در منزل داشت که مملو از کتاب‌های علمی به ویژه مبحث شیمی، اجتماعی، روانشناسی، اقتصاد و سیاست و بیوگرافی شخصیت‌های بزرگ بود. به جرات می‌توانم بگویم من تا پایان دوره دبیرستان اکثر این کتاب‌ها را خواندم. بیوگرافی بزرگان علم و دانش اولین رویای دانشمند بودن و جهانی شدن را در دوره نوجوانی در ذهن من به وجود آورد.

نقش ویژه مادرم در شکل‌گیری شخصیت

مادرم در ابتدا خانه‌دار بود و به تحصیلات و تربیت فرزندانش به شدت حساس در عبن حال سختکوش بود. در اثر توجه مادرم به تربیت و کیفیت تحصیلات ما، من همیشه جزو دانش‌آموزان ممتاز مدرسه و استان بودم. عکسم به عنوان دانش‌آموز نمونه شهر و استان چندین بار در روزنامه‌های آن زمان چاپ شده بود که مهمترین عامل تولید روحیه پیشرفت‌گرایی من و تلاش و پشتکار در یادگیری و اخذ مدارج بالا بود.

اکنون که به گذشته می‌نگرم یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار در موفقیت‌های زندگیم را مدیون حضور فیزیکی و عاطفی مادرم در محیط خانواده با مسوولیت‌پذیری کم‌نظیر و آگاهانه در حساس‌ترین دوره شکل‌گیری شخصیت و هویت فردی و اجتماعی خودم می‌دانم.

مادرم بعد از اینکه من دوران تحصیلات ابتدایی خود را به پایان رساندم، وارد  فعالیت‌های اجتماعی و آموزشی شد و در آموزش و پرورش شروع به فعالیت کرد. حضور او در اجتماع و در عرصه مقدس آموزش و پرورش در آن مرحله از زندگی من نقطه عطف دیگری بود. من آموختم زن ظرفیت و توانمندی بسیار بالایی در ارتقا کیفیت زندگی با موثر بودن در خانه و جامعه دارد.

پدری مبتکر و مادری سختکوش

از آنچه دکتر داوران از دوران کودکی و نوجوانی خود تعریف می‌کند،می‌توان استنباط کرد که از عوامل مهم و موثر در پیشرفت‌های این بانوی دانشمند چه بوده است؛  مادری سختکوش و مسئولیت‌پذیر که محیط مناسب و مساعدی را برای رشد شخصیتی و پیشرفت تحصیلی دخترش فراهم نموده بود. پدری مبتکر با روحیه تحقیق و آزمایش و علاقه‌مند به شیمی و داروسازی که دخترش را عاشق تحصیل در این دو شاخه علمی کرده بود. دسترسی به منابع و کتاب‌های مفید و گسترش افق دید و بینش که منجر به شکل پ‌گیری رویاها و اهداف بالا شده بود و حوادثی از قبیل فوت برخی از عزیزان در اثر بیماری که منجر به ایجاد انگیزه او را برای تحصیل در رشته‌ای بود که با کشف داروهای جدید به نجات جان انسان‌ها بیانجامد.

داوران در مورد انگیزه و ملاک‌های انتخاب رشته دانش‌آموزان اینگونه ادامه می‌دهد که،از همان زمان که من دانش‌آموز بودم، دانش‌آموزان ممتاز بر روی انتخاب رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی متمرکز بودند،دلیل پافشاری خانواده‌ها و ترغیب فرزندانشان به انتخاب رشته پزشکی این بود که این رشته هم ارزش و پرستیژ اجتماعی بالایی داشت و هم آینده شغلی فارغ‌التحصیلان تضمین شده بود ضمن اینکه این معیارها برای انتخاب رشته بسیار مهم و حیاتی هستند اما الزاما به برجسته بودن و سرآمد بودن فرد نمی‌انجامند.

بی‌تردید نقش رشته‌هایی مانند پزشکی و تاثیر بی‌بدیل آن در سلامتی آحاد جامعه انکار‌ناپذیر است اما من با اینکه می‌توانستم با انتخاب این رشته‌ها بسیار مرفه‌تر باشم هنوز معتقدم علاقه و استعداد باید مهمترین انگیزه در انتخاب رشته تحصیلی باشد. اگر کسی به یک رشته خاص با شناخت از رشته و استعدادهای نهفته خود علاقه‌مند باشد،تضمین بسیار بالایی برای موفقیت در آن رشته به عنوان یک فرد برجسته و ممتاز خواهد داشت.

من هم براساس علاقه رشته شیمی را انتخاب کردم و مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد شیمی را با رتبه خوب به پایان رسانده و دکترای تخصصی را در موضوع  توسعه سیستم‌های دارورسانی جدید برای داروهای ضدالتهاب و داروهای ضد‌سرطان گذراندم.  

چاپ 6 مقاله علمی از رساله دکتری

رساله دکتری تخصصی من پروژه مشترک بین دانشکده شیمی و دانشکده داروسازی بود که در سال 1370 از این رساله دکتری ۶ مقاله علمی در مجلات بسیار معتبر بین‌المللی چاپ کردم که بازتاب زیادی داشت.بعد از چاپ این مقالات از دانشگاه‌های آمریکا و کانادا پیشنهاد موقعیت‌های شغلی در مرکز دانشگاهی و تحقیقاتی دریافت کردم. به دلایل متعدد از این موقعیت‌ها استفاده نکردم.

دلیل اول این بود که متاهل بودم و اعتقاد داشتم هر تصمیمی در زندگیم باید براساس هم‌اندیشی با اعضای خانواده به ویژه همسر و رعایت مصلحت خانوادگی باشد. عامل دیگر وابستگی فرهنگی و عاطفی به زادگاهم و پیگیری رویای بزرگ زندگیم یعنی کسب یک دستاورد مهم علمی برای کشورم بود.

زمانی که من از دوره دکترای تخصصی فارغ‌التحصیل شدم، رشته‌های نوین و فرارشته‌ای مانند بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی در حال توسعه و کاربردی شدن در دنیا بود و در ایران هم این موضوعات مورد توجه قرار گرفته بود لذا از سال 1378 که به عنوان هیات علمی در گروه شیمی دارویی دانشکده داروسازی تبریز استخدام شدم، زمینه تحقیقاتی نانوتکنولوژی دارویی را انتخاب کردم با توجه به اینکه گرایش من در دوره دکترا، پلیمرهای دارویی بود، در این زمینه تحقیقاتی به خوبی کار کردم و دستاوردهای مفیدی به دست آوردم.

تحقیق و پژوهش‌های کاربردی در اولویت

این بانوی دانشمند به دنبال تربیت نسل متخصص و فناور است به طوری که بعد از آغاز رسمی فعالیت خود در دانشکده داروسازی با رویکرد علم فرارشته‌ای و ضرورت کار تیمی، یک هسته تحقیقاتی خوب از تخصص‌های مختلف را کنار هم جمع کرده و مسوول سه آزمایشگاه تحقیقاتی شد. در ضمن اجرای طرح‌های تحقیقاتی گسترده در ارتباط با نانوتکنولوژی پزشکی در راه‌اندازی مراکز تحقیقاتی دانشگاه علوم پزشکی تبریز و دو رشته دکتری تخصصی همکاری کرد. 

در حال حاضر دکتر داوران رئیس مرکز نوآوری و شتاب‌دهی دانشگاه است و با حمایت معاونت علمی و فناوری دانشگاه  با دانشجویانش روی پروژه‌هایی که قابلیت کاربردی شدن و تجاری‌سازی داشته باشند، فعالیت می‌کند.

درخشش در دنیا

نام دکتر داوران از سال 1382 به عنوان پژوهشگر برتر دانشگاهی در اکثر جشنواره‌های استانی و کشوری به کرات مطرح می‌شد تا اینکه در فروردین ماه  سال 1394 به جهت دریافت مدال علمی یونسکو در رشته نانو فناوری به عنوان اولین زن در دنیا  سر زبان گ‌ها افتاد و بین‌المللی شد. خودش این موضوع را چنین تعریف کرد که اواسط اسفند ۹۳ بود که باخبر شدم  نامزد دریافت مدال علمی یونسکو به جهت مشارکت در توسعه علوم و فناوری نانو در جهان شده‌ام. قبلا از این انتخاب مطلع نبودم و درخواستی هم نفرستاده بودم. کمیته داوری این مدال در سازمان یونسکو خودش با ارزیابی و مرور مقالات، اختراعات و طرح‌هایی که دانشمندان مختلف در بیش از ۱۰۰ کشور جهان انجام داده‌اند، این انتخاب را انجام می دهد.

من از طریق سفارت ایران در فرانسه و کمیسیون ملی یونسکو در ایران اطلاع پیدا کردم که این جایزه به من تعلق گرفته و لازم است که در مراسم اهدای جایزه در مقر یونسکو در پاریس حضور داشته باشم.

در روز ۱۰ آوریل ۲۰۱۵ این جایزه را در مقر یونسکو در پاریس همراه با دیپلم افتخار دریافت کردم. خانم ایرینا بوکووا، مدیرکل یونسکو، شخصاً جایزه مرا اهدا کرد، به جز من برگزیده‌های دیگر هم از کشورهای روسیه، کنیا و امریکا حضور داشتند، اما اسم کشور ما یعنی جمهوری اسلامی ایران به عنوان اولین برگزیده خوانده شد.این به این معنی بود که کشور ما در صدر این انتخاب قرار گرفته.

خانم بوکووا، از ایران به عنوان یک کشور پیشرو در نانو تکنولوژی قدردانی کرد. موضوع مهم دیگر که برای خود من خیلی عزیز بود اینکه آن روزبا روز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) و روز زن در ایران مصادف بود که اتفاقاً برگزارکنندگان مراسم از این موضوع خبر داشتند و این مسئله را ذکر کردند که باعث شادی من و مسوولان ایرانی حاضر در جلسه شد. حضور سفیر وقت ایران در فرانسه و سفیر ایران در یونسکو به اعتبار و غنای این جلسه افزود.

جزو 10 نفر شورای مدال‌آوران یونسکو

در سال 2010 که شورای مدال‌آوران یونسکو تشکیل شد،من جزو 10 نفر عضو این شورا انتخاب شدم. افراد سرشناس علمی بین‌المللی در این کمیته عضو بودند که دو نفر از آنها خانم بودند، یک نفر من و نفر بعدی هم استانداری از امارات بود.

حالا نام این بانوی دانشمند ایرانی همطراز با سایر دانشمندان در اقصی نقاط دنیا به چشم می‌خورد.او با تلاش‌های بی‌وقفه خود ثابت کرد، بانوی ایرانی علاوه بر مادری و همسری،می‌تواند مرزهای دانش را نیز جابه جا کند و نام خود را به عنوان یک چهره علمی در دنیا به رخ دیگران بکشد.

در لیست دانشمندان 2 درصد برتر دنیا

در جدیدترین لیست دانشگاه استنفورد که براساس داده‌های پایگاه علمی اسکوپوس انتخاب می‌شود، نام دکتر سودابه داوران به عنوان 2 درصد دانشمندان برتر جهان به شایستگی و زیبایی می‌درخشد.

داوران در مورد ارزیابی مقالات توسط دانشگاه استنفورد گفت که، انتخاب دانشمندان به عنوان دانشمندان یک درصد یا دو درصد برتر دنیا براساس مقالات منتشر شده در مجلات معتبر بین‌المللی و استنادات به این مقالات علمی است که معیاری بر مرجعیت علمی افراد در رشته و تخصص خودش می‌باشد. تعداد مقالات منتشر شده، ‌کیفیت مجلات و ژورنال‌هایی که مقالات در آن چاپ شده، تعداد ارجاعات به مقالات چاپ شده، میزان خود استنادی و...باعث می‌شود در مجموع امتیازات، یک استاد را به عنوان دانشمندان برتر دنیا انتخاب کنند.

سایت اسکوپوس سایت انتشارات علمی و استنادات علمی است. یعنی مقالاتی که کیفیت آن مورد تایید موسسات علمی است، منتشر می‌کند. این سایت میزان ارجاع‌دهی مقالات و ضریب تاثیر مجله‌ای که چاپ می‌شود را جمع‌آوردی کرده و نمایه می‌کند.

باید‌ در کشور وارد مرحله فناوری شویم/ تربیت افراد کارآفرین

عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تبربز در ادامه صحبت‌های خود با تاکید بر اینکه اکنون باید در کشور وارد مرحله فناوری شویم، اینگونه ادامه می‌د‌هد که، در شرایط فعلی ترجیح ما این است که به عنوان محققی که سال‌ها تجربه و دستاوردهای پژوهشی دارد، نیاز مبرم است که وارد مرحله فناوری و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات خود شویم. ضرورت توسعه فناوری و تبدیل علم به ثروت از مرحله شعار گذشته است یک ضرورت حیاتی است.  

یکی از مهم‌ترین رسالت‌های دانشگاه نسل سوم این است که کارآفرین باشند. افرادی تربیت شوند که زمینه اشتغال، تولید و کارآفرینی را شکوفا کنند. در حال حاضر که مسوولیت مرکز نوآوری و شتاب‌دهی دانشگاه علوم پزشکی را عهده‌دار هستم،با همکارانم تحقیقات را به سمت کاربردی شدن و فناوری سوق می‌دهیم. زمانی که تعداد محصولات ما دو درصد مصرف جهانی را شکل دهد، می‌توانیم بگوییم موفق شده‌ایم، هر چند در کشور تعدادی از تحقیقات به سمت تولید و تجاری‌سازی می‌رود ولی کافی نیست.

بی‌تردید توسعه فناوری و تولید دانش فنی بدون تحقیق و تولید علم امکان‌پذیر نیست اما مهمترین وظیفه محققان و دانشمندان کشورمان ترجمان دانش و عبارت دیگر تبدیل نتایج پژوهش به محصول مطابق با اولویت های اساسی کشوراست.

لیست ‌افتخارات ‌بانوی ‌دانشمند

کسب عنوان بانوی نخبه نمونه کشور و جهان اسلام در سال 86، چاپ و انتشار ۲۳۰ مقاله IsI، کسب عناوین برتر ملی و جهانی در تحقیق و پژوهش، پژوهشگر برتر استان طی سال‌های ۸۲ تا ۹۰ به طور مداوم ، کسب رتبه اول جشنواره علوم پزشکی رازی در سال ۸۲، منتخب جشنواره زنان نان‌آور و نام‌آور، کسب مدال علمی یونسکو، طرح‌های پژوهشی که جزو طرح‌های نمونه ریاست جمهوری بودند و چندین اختراع در پرونده علمی این بانوی دانشمند به چشم می‌خورد ولی هنوزاین عناوین بانوی پرتلاش و دانشمند را راضی نکرده است.

 او با این همه تحقیقات و پژوهش‌ها از خود می‌پرسد" محصول این همه علم و تحقیق و پژوهش چیست؟ و چه مشکلی از مشکلات کشورت را حل می‌کنی؟ با یادآوری مکالمات درونی خود ادامه داد" وقتی این سئوالات را برای خودم مطرح کردم دیدم با این همه عنوان ملی و جهانی و مدال‌های مختلف هیچ محصولی ندارم، اینجا بود که احساس خلاء کردم، بنابراین یک تیم قوی دانشجوی دکترا تشکیل داده و به تاسیس سه شرکت دانش‌بنیان اقدام کردم.

تولید پدهای ‌پوستی ‌برای‌ درمان ‌زخم ‌و ‌ژل‌های‌ تزریقی ‌به ‌مفصل

 اولین دستاورد این شرکت‌های دانش‌بنیان، تولید دانش فنی " پدهای پوستی" هستند که در درمان زخم‌ها شامل زخم بستر، زخم دیابت و سوختگی‌ها کاربرد دارد.

پروژه دیگری که با همکاری تیم‌هایی در خارج از کشور با هدف تجاری‌سازی در حال اجراست، "ژل‌های تزریقی به مفصل" است. در این ژل‌های تزریقی از سلول‌های غضروف و یا سلول‌های بنیادی استفاده شده است که به همراه ژل‌های پلیمری به مفصل تزریق می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تبریز در بخش دیگری از صحبت‌های خود در مورد نانو تکنولوژی و کاربردهای در پزشکی این چنین ادامه می‌د‌هد که، نانومتر عبارتست از 10-9 متر یعنی اگر یک میلیون ذره یک نانومتری را در کنار هم قرار دهیم، تنها طولی برابر با یک میلیمتر بدست میآید. نانوتکنولوژی به تولید، استفاده و بهره‌برداری از مواد و وسایلی گفته می‌شود که ابعاد آن زیر ۱۰۰ نانومتر است. مواد در اندازه نانومتری رفتار ویژه و منحصر به فردی نشان می‌دهند که با خواص آنها در مقیاس بزرگتر متفاوت است. در نانوتکنولوژی پزشکی یا نانومدیسن، استفاده از داروها یا ابزار در مقیاس نانو به تحولی بزرگ در درمان و تشخیص بیماری‌ها منجر شده است.  

چون بسیاری از مواد بیولوژیک و فعل انفعالاتی که منجر به بروز بیماری‌ها می‌شود،در مقیاس نانومتری هستند، نانو مواد و نانوابزار می‌توانند تعامل و تاثیر بیشتری با سلول‌ها، فرآیندهای سلولی و مولکول‌های زیستی نشان دهند. به عنوان مثال نانوتکنولوژی در درمان بیماری سرطان به علت طراحی نانوداروهایی که به صورت انتخابی فقط به سلول‌های سرطانی موثرند و سراغ سلول‌های سالم نمی‌روند، خیلی موثر است.

هم اکنون یک سری از داروها براساس فرمولاسیون نانو موجودند و وارد بازار دارویی جهان شده‌اند. تعدادی از فرمولاسیون نانو برای تصویربرداری و تشخیص بیماری در بدن انسان به کار می‌رود. به عنوان مثال برای به دست آوردن تصاویر واضح در تصویربرداری‌های پزشکی از جمله MRI از نانوذرات مغناطیسی استفاده می‌شود. در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها ابزار تشخیصی دقیقی به نام نانوبیو سنسور طراحی شده‌اند که با تشخیص زودهنگام بعضی مواد‌زیستی در خون، بیماری‌ها را در مراحل اولیه تشخیص می‌دهند و با توجه به اینکه تشخیص زود هنگام موثرتر از درمان است، این نانو ابزار اهمیت زیادی در کاربردهای بالینی دارند.