تـاراج کودکی روایتی از کودکان کار مجازی

سپهرغرب، گروه اجتماعی: اینجا دوران خوش و شیرین کودکی با لمس صفحه و لایک به تاراج می‌رود، ویترین زیبایی دارد، کودک خندان و شاداب است ولی غافل از اینکه کودکی وی مدت‌هاست بربادرفته است.

چشمان سیاهی دارد چشمانی پر از شیطنت کودکانه، سلام می‌کند و می‌گوید سلام به روی ماهتان و چشمان سیاهتان، چهره‌اش شاد است و پر از شور کودکانه ولی در پشت این چهره شاد واقعیت تلخی نهفته است...

شاید در وهله اول هر کس ویدئوهای به اشتراک گذاشته شده‌اش را ببیند او را تحسین کند و با خود بگوید که ای‌کاش فرزندش از همان دوران کودکی به دنبال کشف استعداد و کسب درآمد برود؛ غافل از اینکه آیا کودک این کار را با میل خود انجام داده یا کودک و والدینش در جریان تبعات این نوع ورود و دیده شدن در دنیای مجازی هستند؟

این کودک نه فقیر است نه جامانده از تحصیل، با اشتیاق به‌ظاهر فراوان در صفحه مجازی خود مشغول امتحان انواع غذاهاست. شاید در ظاهر این کار عیب خاصی نداشته باشد و حتی پدر و مادر او را تشویق کرده باشند ولی در نهان با واقعیت تلخی روبرو می‌شویم که امروزه بیش از هر زمان دیگر با گسترش شبکه‌های مجازی و ورود گوشی‌های هوشمند شاهد بروز آن در جامعه هستیم، «کودک کار مجازی» آسیب اجتماعی نوپدیدی که این روزها با شیوع پاندمی کرونا بیشتر شده است، آسیب اجتماعی که بسیاری از پدران و مادران گاهی ناخواسته منجر به وقوع آن می‌شوند.

 بسیاری هنوز فرق بین کودک کار و کودک خیابانی را نمی‌دانند

از برخی کاربران که آخرین پست این کودک را لایک کرده‌اند درباره کودک کار مجازی می‌پرسم، پاسخ‌هایی که از آن دریافت می‌کنم قابل‌تأمل است بسیاری هنوز فرق بین کودک کار و کودک خیابانی را نمی‌دانند، عده‌ای تنها تصویرشان این است که کودک کار در فضای مجازی وجود ندارد و تأسف‌بار عده‌ای هنوز فکر می‌کنند که کودک کار به کودکی اطلاق می‌شود که از روی فقر و نداری والدین اقدام به کسب درآمد می‌کند.

بر اساس تعریف علمی کودک کار به کودکان کارگری گفته می‌شود که به‌صورت مداوم و پایدار به خدمت گرفته می‌شوند، به‌طوری‌که این امر آن‌ها را در بیشتر اوقات از رفتن به مدرسه و تجربه دوران کودکی بی‌بهره می‌سازد و سلامت روحی و جسمی آن‌ها را تهدید می‌کند.

به عبارت و تعریف صحیح‌تر کودکان کار بر اساس دو فاکتور به‌صورت رسمی در کشورهای مختلف تعریف می‌شوند: نوع کار و حداقل سن مناسب برای آن کار.

عموماً به کودکی، کودک کار گفته می‌شود که مشغول به فعالیتی باشد که برای سلامت فیزیکی، روانی، اجتماعی، اخلاقی و شخصیتی کودک مضر باشد و با تحصیل کودک تداخل پیدا کند.

حال سؤالی که برای عده‌ای مطرح می‌شود فعالیت‌های برخی از کودکان به‌عنوان تستر، مدل و غیره با تعریفی که از فعالیت‌های کودکان کار ارائه شد در تضاد است؟ و آیا می‌توان به این‌گونه فعالیت‌ها توسط کودکان واژه کودک کار مجازی اطلاق کرد؟

 کودکان کار در فضای مجازی

مهین شهسواری، دکتری علوم ارتباطات و مدرس دانشگاه می‌گوید: زمانی می‌توان برای این‌گونه فعالیت‌های کودکان در فضای مجازی واژه «کار» را به کار برد که نه‌تنها در سلامت جسمی بلکه سلامت روحی کودک تأثیر منفی بگذارد.

وی ادامه داد: نمی‌توان از کارکردهای مثبت فضای مجازی و آموزش و بهره‌گیری کودکان از این تکنولوژی صرف‌نظر کرد ولی سن استفاده و میزان مصرف از این تکنولوژی و شبکه‌های ارتباط‌جمعی در فضای مجازی بسیار مهم است. امروزه باوجود گسترش علوم ارتباطات و ایجاد بسترهای آموزش‌ها و دوره‌های مجازی بالأخص در دوران پاندمی کرونا شاهد افزایش موج جدیدی از کاربران با سن‌های پایین هستیم ولی بسیاری از کشورها مدت‌زمان حضور و اپلیکیشن‌هایی که کودکان از آن استفاده می‌کنند را به‌نوعی مدیریت می‌کنند.

 فضای مجازی در کشور ما به حال خود رها شده است

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: متأسفانه در کشور ما با وجود سیاست‌های ضد و نقیض و نبود صدای واحد برای مدیریت فضای مجازی، این فضا به حال خود رها شده است، چه برسد که برای کودکان بالاخص کودکانی که قصد فعالیت تجاری یا غیره دارند، پروتکل تهیه و تدوین شود.

شهسواری با اشاره به رشد بی رویه کاربران کودک در شبکه‌های مجازی بزرگسالان، هشدار داد: متأسفانه کارکردهای شبکه‌های اجتماعی بزرگسالان آسیب جدی را به کاربران کودک وارد کرده است، کافی است تصور کنید که یک کودک با انتشار ویدئو از پوشش یا غذایی که تست می‌کند چقدر مورد هجمه با تشویق کاربران قرار می‌گیرد و این مقدار هیجانات وارد شده به کودک چه آسیب‌های جبران پذیری را وارد می‌کند.

 ضرر هیجانات فضای مجازی بر کودک بیشتر از آسیب وارده بر کودکان خیابانی

وی ادامه داد: باید روانشناسان بیشتر به تأثیر مخرب این‌گونه فعالیت‌ها بر سلامت روح و روان بپردازند ولی به‌عنوان مدرس علوم ارتباطات باید عنوان کنم که متأسفانه بسیاری از والدین به دلیل نداشتن سواد رسانه‌ای لازم ناخواسته کودکان خود را به این‌گونه فعالیت‌ها سوق می‌دهند که عملاً این کار هرچند با اشتیاق و میل کودک همراه است ولی به دلیل اینکه کودک هیجانات منفی و مثبت بیش‌ازحد تصوری را تجربه می‌کند به‌نوعی بیشتر از کودک کار در فضای حقیقی دچار آسیب می‌شود.

علیرضا منشئی، دکتری روانشناسی بالینی معتقد است انجام فعالیت‌های کودکان در فضای مجازی چه به‌عنوان مدل، تستر و حتی سرگرمی و تفریح مصداق کودک کار است.

وی عنوان کرد: خیلی از کاربران و بالأخص والدین با مشاهده پیج‌هایی که کودکان در حال فعالیت اقتصادی هستند، فقط چهره خندان و به‌نوعی ویترین کار را مشاهده می‌کنند ولی غافل از اینکه بیشترین بهره‌وری ناسالم و بیش‌ازحد توان کودک از او انجام می‌شود.

این روانشناس بالینی تصریح کرد: امروزه متأسفانه والدین به دلیل سرخوردگی‌ها، ترس‌ها و عدم موفقیت‌های که در زندگی فردی و اجتماعی تجربه کردند به‌نوعی به دنبال شکوفایی و موفقیت فرزند خود هستند ولی غافل از اینکه باوجوداینکه سطح تحصیلات و سواد جامعه بالا رفته ولی هنوز از نیازها کودکان در سنین رشدشان آگاه نیستند و همین امر باعث شده که در آینده فرزندانی با بیشترین اختلالات روانی را به جامعه تحویل دهند.

منشئی ادامه داد: دلیل اینکه به انجام این‌گونه فعالیت‌های کودکان در فضای مجازی، کودک کار گفته می‌شود بدین خاطر است که کودک و مراحل رشد روانی او تحت تأثیر قرار می‌گیرد، کودک در هر سنی نیاز به‌اندازه‌ای مهر، محبت و توجه دارد ولی وقتی این توجه در قالب فضای مجازی بیش‌ازحد شد، منجر به تربیت شخصی با شخصیت تأیید طلب و اعتمادبه‌نفس پایین می‌شود که حس می‌کند بدون تأیید کاربران هیچ استعداد و توانمندی ندارد.

 والدین ناآگاهانه به سلامت روان کودک آسیب می‌زنند

این روانشناس بالینی عنوان کرد: والدین خیلی از تأثیر این‌گونه فعالیت‌ها توسط فرزندانشان در فضای مجازی آگاه نیستند و فکر می‌کنند با تشویق فرزندانشان و حمایت از آنان برای انجام این‌گونه فعالیت‌ها او را از همان دوران کودکی مستقل بار می‌آورند ولی غافل از اینکه به حیاتی‌ترین مورد که برای هر کودک در دوران رشد و تثبیت شخصیت وی لازم است ضربه می‌زنند و آن مورد، چیزی جز سلامت روان کودک نیست.

 یکی از آسیب‌های نوپدید اجتماعی، کودک کار مجازی است

رضا عابدینی جامعه‌شناس کودک معتقد است: روند جهانی‌شدن بیش از هر زمان دیگر نهاد خانواده و به‌خصوص خانواده‌های با ساختار سنتی را مورد تهدید قرار داده است و همین امر باعث شده که امروزه بیش از هر زمان دیگر شاهد بروز آسیب‌های نوپدید اجتماعی همچون کودک کار مجازی باشیم.

وی در ادامه گفت: کودک کار مجازی نمونه بارز جامعه‌ای باوجود گسل‌های اجتماعی متعدد است، جامعه‌ای که در آن عنصری‌ترین عضو نهاد خانواده مورد غفلت قرارگرفته‌اند، جامعه‌ای که از وضعیت اجتماعی و عدالت اجتماعی حال حاضر راضی نیست و به دنبال راه فراری از این وضعیت است، جامعه‌ای که ناامیدی اجتماعی به‌قدری در آن بالا رفته که تنها راه برون‌رفت از مشکلات را فرزندان بالأخص کودکان خود می‌دانند.

 نهاد خانواده در کشور ما ضعیف و ناکارآمد شده است

این جامعه‌شناس معتقد است: نهاد خانواده در کشور ما باوجود تأکیدات مکرر مقام معظم رهبری برای تقویت آن، ضعیف و ناکارآمد شده است، هرچند این نهاد به‌ظاهر پوسته زیبا در قالب افزایش سطح تسهیلات و رفاه والدین دارد ولی این نهاد بسیار مهم نسبت به مهم‌ترین کارکرد خود که همان تربیت فرزندان است، بی‌اطلاع و ناکارآمد است.

عابدینی گفت: کودکان کار مجازی ماحصل دو غفلت بزرگ است، غفلت اول عدم اطلاع والدین از نیازهای کودک و تربیت صحیح آن و غفلت دوم و بسیار مهم ناقص بودن قوانین حقوق کودک در کشور. هنوز بعد از سال‌ها حقوق کودک در کشور ما با اماواگرهایی مواجه است و هر کس از آن برداشت‌های مختلفی دارد، آنگاه چه انتظاری می‌رود که قوانین و حقوق کودک در فضای مجازی رعایت شود.

آنچه از صحبت‌های کارشناسان و کاربران فضای مجازی در این رابطه می‌توان برداشت کرد، کودک کار مجازی آسیب نوپدید اجتماعی است که امروزه در سایه غفلت از بسیاری موارد همچون تقویت نهاد خانواده، نبود پروتکل‌ها و بسترهای لازم برای حضور و فعالیت کودکان در فضای مجازی و مهم‌تر از همه نبود بسترهای قانونی لازم برای جلوگیری از رشد بیش‌ازحد این آسیب‌های اجتماعی در فضای مجازی، به وجود آمده است و می‌طلبد باوجود تأسیس کلینیک‌های حقوق کودک در استان‌های کشور این کلینیک ورود جدی‌تری برای پیشگیری در این حوزه داشته باشد.