روایت‌های خواندنی رمضان در آیینه تاریخی کرمانشاه

سپهرغرب، گروه گردشگری: قدمت بالای کرمانشاهیان در دین‌داری و پایبندی به شریعت موجب شده تا هرساله داستان‌های متفاوت و جذابی از سوی پیشکسوتان و پژوهشگران در خصوص پیشینه رمضان در این منطقه نقل شود تا با گوشه‌ای از آداب کرمانشاهیان در این ماه مبارک آشنا شویم.

رمضان در کرمانشاه از همان روزگاران گذشته با غبارروبی مساجد، از بین بردن کینه‌ها در آیین‌های آشتی‌کنان، داغ شدن بازار پخت غذاهای محلی، طنین صدای جارچیان به همراه پیچیدن صدای اذان از گلدسته‌ها در کوچه‌پس‌کوچه‌های کاه‌گلی شهر کرمانشاه آغاز می‌شد.

رسومی که در همه جای ایران معمول بود ولی برخی آداب آن تنها به استان کرمانشاه اختصاص داشت که وجود مردمان اهل سنت و تشیع در کنار هم در این منطقه، تنوع و تفاوت‌هایی بدان بخشیده بود.

برپایی آیین‌های رؤیت ماه، برپایی مراسم توپ بیدارباش در ارتفاعات، دادرسی از فقرا، هم‌نوایی مؤمنان با ذکر مرحبا و الوداع در کوچه‌ها، برپایی سفره‌های آش و حلیم و غذاهای محلی و ملی همچون حلیم کرمانشاهی، آش عباسعلی، آش ترخینه، خورشت خلال، سیب پلو، خوراک چنگال، شیر‌برنج، کوفته، شله‌زرد و کله‌گنجشکی با روغن اعلای کرمانشاهی به همراه دیدوبازدیدهای دسته جمعی عید فطر گوشه‌هایی از جذابیت این ماه در استان کرمانشاه بود که برخی از رسوم آن هنوز هم پابرجاست.

  آوای مرحبا مرحبا یا شهر‌الرمضان در مناطق سنی‌نشین

چنانچه جانشین دفتر نمایندگی ولی فقیه در استان در امور اهل سنت گفت: غبارروبی مساجد و چراغانی و نشان دادن شادی به روش‌های گوناگون یکی از آیین‌های مردم اهل سنت برای پیشوازی از ماه مبارک بود که برای اعلام غروب آفتاب و افطاری از طبل خاصی استفاده می‌شد.

احمد محمدی ادامه داد: در این ایام اگر کدورتی ایجاد می‌شد، با وساطت بزرگان و ریش‌سفیدان رفع می‌شد و آوای مرحبا که به معنای خیرمقدم به ماه مبارک بود در 15 روز نخست رمضان سرداده می‌شد که در نمازها، ادعیه، شب‌خوانی و نمازهای مردم اهل سنت نیز آورده می‌شد و شامل ابیات «مرحبا مرحبا یا شهرالرمضان»، «مرحبا مرحبا یا شهرالخیر و البرکت و الاحسان»، «مرحبا مرحبا یا شهر التسبیح و التلاوت القرآن» بیان می‌شد.

  سرفطر و قولاندن در مردمان کرد

وی به زکات فطریه نیز اشاره کرد و گفت: رسم دیگر در رمضان پرداخت زکات فطر به مستحقان است که ثروتمندان، تجار، بازرگانان، کسبه، اعیان و اشراف در این ماه سخاوتمندانه‌تر از همیشه، زکات و اموال و دارایی‌های خود را به فقرا، مساکین، بیوه‌زنان، قاریان قرآن و نابینایان می‌پردازند.

به گفته وی، اما فطریه را معمولاً از پانزدهم رمضان به بعد به مستحقان شرعی، پرداخت می‌کنند.

جانشین دفتر نمایندگی ولی فقیه در استان کرمانشاه در امور اهل سنت معتقد است، مردمان کرد زکات فطر را «سرفطر» می‌نامند و شیوه پرداخت آن را «قولاندن» می‌نامند که به معنای قبولاندن است.

  برپایی نماز تراویح

محمدی با بیان اینکه هم‌اکنون مساجد اهل سنت به‌ویژه در ایام ماه مبارک رمضان به سخنرانی پاسخگویی مسائل شرعی و مسائل روز با حضور اساتید، ائمه جمعه و کارشناسان اختصاص دارد، گفت: محفل انس با قرآن پس از نماز ظهر و عصر برگزار می‌شود.

وی به برپایی نماز تراویح پس از نماز عشا در مساجد اهل سنت نیز اشاره کرد و افزود: این کلمه لغتی عربی است و به نمازهایی اطلاق می‌شود که مسلمانان اهل سنت در شب‌های رمضان به جماعت می‌خوانند که پس از اتمام آن نماز وتر هم خوانده می‌شود.

این مسئول یادآور شد، مردمان اهل سنت در صبح روز عید و ساعتی پیش از طلوع آفتاب، لحن آَشنا و زیبای «الله‌اکبر، الله‌اکبر، الله‌اکبر، لا اله الا‌الله و لله‌الحمد» را از بام مساجد سر می‌دهند و مردم راهی مساجد می‌شوند تا شکرانه نعمت‌های الهی را به‌جای آورند.

  چرخیدن جارچی در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر

یکی از پژوهشگران کرمانشاهی به اطعام ویژه مناطق کردنشین استان در عید رمضان اشاره کرد و گفت: در برخی از مناطق روستایی استان پس از رؤیت ماه و آغاز روز عید فطر، اهالی روستا به همسایگان خود سرزده و مهمان سفره آنان می‌شوند.

اردشیر کشاورز ادامه داد: در گذشته روستایی به نام دره لول (تپه فتحعلی خان) که اکنون انتهای کوچه ثبت ورودی شهرک بعثت کرمانشاه است، وجود داشت که این مکان به دلیل قرار رفتن در ارتفاعات توسط ارتش برای اعلام زمان سحر و افطار روزه‌داران انتخاب شده بود.

به گفته وی، در این مکان توپ‌هایی با استفاده از باروت و پارچه‌های کهنه به دلیل داشتن صدایی رسا شلیک می‌شد و ساکنان شهر از زمان اوقات شرعی برای روزه‌داری مطلع می‌شدند.

وی از چرخیدن جارچی یا نواختن بر طبل در کوچه‌ها و روستاها به عنوان راهی دیگر برای آگاهی دادن به مردم از اوقات شرعی در روزگاران گذشته کرمانشاه خبر داد.

  استقرار گنبد گردسی در مسجد عمادالدوله

در پایان پژوهشگر و نویسنده تاریخ و ادیان به ایرنا گفت: در یادداشت‌های رجال و اشراف که در برخی کتابخانه‌ها موجود است، آمده که در دوره امام قلی میرزای عمادالدوله که به سال 1267 قمری تا 1294 قمری برمی‌گردد به ابتکار معماران شهری در ورودی مسجد عمادالدوله کرمانشاه که بر بخش عمده‌ای از نقاط شهر اشراف داشت، گنبد گردشی احداث شد.

محمدعلی سلطانی، که در مراکز آموزش عالی به تدریس علوم انسانی می‌پردازد، اضافه کرد: وجه تمایز این گنبد گردشی با دیگر گنبدها در این است که در دیگر مساجد در گلدسته‌ها اذان می‌گفتند اما گنبد گردشی به چند اذان‌گو نیاز داشت که مؤذن‌ها در این گنبد می‌گشتند و با خواندن اذان، صدای آنان از هر چهار طرف شهر شنیده می‌شد و با این کار روزه‌داران را به هنگام سحر از خواب بیدار می‌کردند.

  پرتاب توپ در دوره پهلوی

وی با بیان اینکه نمونه این کار تنها در کرمانشاه بوده افزود: این اقدام تا اواخر دوره قاجاریه مرسوم بوده است که در دوره پهلوی اول، روزه‌داران را به هنگام سحر با توپ از خواب بیدار می‌کردند که برای اعلام اذان صبح و غروب از همین شیوه استفاده می‌کردند.

به گفته وی، محل استقرار توپ نیز در تپه فتحعلی‌خان در انتهای کوچه ثبت بوده است.

  طنین نوای دف و مرحبا در میان مردمان اهل سنت

پژوهشگر و نویسنده تاریخ و ادیان به رسم گفتن نوای «مرحبا» در روستاها و شهرای اهل سنت همانند پاوه و روانسر اشاره کرد و افزود: در 15 روز نخست ماه این رسم انجام می‌شد به گونه‌ای که بخشی از مؤمنان به هنگام سحر از خواب بیدار می‌شدند و در کوچه‌ها با نواختن دف مردم را از خواب بیدار می‌کردد و به ماه مبارک رمضان مرحبا می‌گفتند.

سلطانی ادامه داد: از 15 رمضان به بعد توسط این افراد الوداع سرداده می‌شد که اکنون به دلیل گسترش وسایل ارتباطی این کار تنها به چندین روستا محدود شده است.

  24 ساعته شدن حمام‌های عمومی

وی از 24 ساعته شدن حمام‌های عمومی در ایام رمضان به عنوان یکی دیگر از آداب کرمانشاهیان در ماه رمضان یاد کرد و گفت: مردم در این ماه، شب‌ها برای استحمام می‌رفتند که تا قبل از سحر در حمام سرد از آنان پذیرایی می‌شد اگر زمستان بود این پذیرایی با چای و قلیان و اگر تابستان بود با شربت، آب یخ و سکنجبین از روزه‌داران پذیرایی می‌شد.

  نقالی و شاهنامه‌خوانی در قهوه‌خانه‌ها

این پژوهشگر یادآور شد، کار قهوه‌خانه نیز از افطار آغاز می‌شد و تا سحر ادامه داشت که در این اماکن نقالی، شاهنامه‌خوانی، قرائت داستان‌هایی همچون محمدحنفی رواج داشت.

سلطانی در خصوص غذاهایی که بیشتر در ماه رمضان در استان رواج داشت از آَش عباسعلی و حلیم یاد کرد.

وی به پخش غذای نذری در مساجد در شب‌های احیا اشاره کرد و گفت: مساجد عمادالدوله، حاج شهبازخان، مسجد معتمد و برخی تکایا از رایج ترین این مراکز بود.

  آیین دادرسی از مستحقان در رمضان

این استاد دانشگاه به شناسایی افراد بی‌بضاعت به عنوان یکی دیگر از رسوم کرمانشاهیان در این ماه اشاره کرد و گفت: این رسم در ایام ماه و عید فطر باید انجام می‌شد که بسته‌های غذایی به صورت ناشناس در درب خانه‌های فرد مستحق قرار می‌گرفت.

سلطانی در خصوص آداب کرمانشاهیان برای برپایی جشن عید فطر گفت: در برخی مناطق و روستاهای بزرگ غذاهای مخصوصی پخت می‌شد که معمولا دربرگیرنده حبوبات و گوشت بوده است و تا صبح بر سر این دیگ‌ها می‌ایستادند و آن را به هم می‌زدند و به هنگام صبح اهالی محل را اطعام می‌دادند.

  عید دیدنی دسته‌جمعی زنان و مردان کرمانشاهی در عید فطر

وی به طهارت اکثر مردم کرمانشاه در حمام‌ها در روز عید فطر اشاره کرد و گفت: روز نخست زمان دید و بازدید مردان و روز دوم به دید و بازدید بانوان اختصاص داشت که به صورت دسته‌جمعی انجام می‌شد که این عید مبارکی معمولاً پس از نماز عید فطر و پس از بازدید از خانه بزرگان و علما به دیگر خانه‌ها اختصاص می‌یافت.

از جمعیت دو میلیون نفری استان کرمانشاه بیش از 67 درصد اهل تشیع و 22 درصد اهل تسنن هستند.

گزارش از زهره کریم‌زاده