تبدیل تهدید سیل به فرصت آبادانی با استفاده از گوراب‌ها

در کدام شهر ایران سیل جاری نمی‌شود؟

سپهرغرب، گروه کشاورزی: طبق بررسی‌ها برخی مناطق ایران علی‌رغم بارندگی‌های مقطعی و موسمی و استعداد سیلخیزی، ولی سیل در آن راهی ندارد. در این گزارش به علت این مسئله می‌پردازیم.

شاید کسی نباشد که باران‌های سیل‌آسای اواخر سال 97 و اوایل 98 را به خاطر نداشته باشد. در فروردین سال 1398 سیل خسارات فراوانی به تأسیسات و اماکن استان‌های مختلف ایران مثل لرستان، مازندران، گلستان و غیره وارد کرد و یکی از این مناطق، استان فارس و شهرستان شیراز بود که متأسفانه سیل دروازه قرآن شیراز خسارات فراوان مالی و جانی را به جای گذاشت؛ به طوری که باران که از حوالی ساعت هشت صبح دوشنبه پنجم فروردین 1398 شروع شده بود، به یک‌باره ریتمی تند و شدید به همراه بارش تگرگ به خود گرفت و پس از حدود یک ساعت و نیم بارش مداوم و تنها با 18میلی‌متر سیل شهر را دربرگرفت و عده‌ای جان خود را از دست دادند.

اما در کمال تعجب در شهرستان همسایه شیراز یعنی استهبان با وجود قرار گرفتن در مسیر سیلاب و بارش 40 میلی‌متری باران تنها در 24 ساعت سیلی به پا نشد! عجیب‌تر آنکه در سال 95 در شهرهای همجوار استهبان یعنی جهرم، خنج و فسا با بارندگی به ترتیب 340، 280 و 220 میلی‌متر سیل خسارات فراوانی بر جای گذاشت ولی در استهبان با 500 میلیمتر باران هیچ حادثه‌ای رخ نداد.

اما علت چیست؟ دلیل اول عدم گزارش سیل و خسارات آن در استهبان، وجود فناوری‌های بومی آبخوان‌داری موسوم به «گوراب» است که به وفور در انجیرستان‌های دیم شهرستان استهبان استان فارس یافت می‌شود. به گفته ساکنین محلی در برخی شهر‌ها و روستا‌های استهبان که گوراب ساخته شده شدیدترین بارش‌ها هم نتوانسته به آن‌ها آسیبی بزند.

طبق نظر کارشناسان، این گوراب‌ها با شیوه‌های بهره‌برداری مناسب از باران در سطح حوزه‌های آبخیز، علاوه بر کاستن از شدت وقوع سیلاب‌های مخرب از طریق افزایش زمان تمرکز سیلاب و ایجاد فرصت نفوذ جریان‌های سطحی، کاهش تبخیر و تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی و احیای عرصه‌های طبیعی، امکان دستیابی به آب را به صورت پایدار با استفاده از روش‌های ساده و بومی میسر می‌کند. گوراب‌های استهبان می‌توانند بیش از یک میلیون متر‌مکعب آب را ذخیره و به سفره‌های زیر زمینی انتقال دهند. همچنین انجام عملیات ویژه آبخیزداری تحت عنوان جوی آبگیری، باعث شده میزان زیادی از رواناب‌های منطقه توسط این آبگیرها کنترل و مانع از راه افتادن سیلاب شود.

البته این گوراب‌ها دارای سابقه تاریخی است و قدمت آن‌ها به دوران صفویه برمی‌گردد. گوراب‌ها شبیه سیل‌بند است، اما به جای بتون، سازه خاکی دارند. گوراب‌ها در دهانه آبراهه که از کوه سرازیر می‌شود ساخته می‌شوند و آب‌هایی که از کوه جاری می‌شود پیش از رسیدن به روستا‌ها و زمین‌های کشاورزیِ پایین‌دست در گوراب‌ها ذخیره می‌شوند.

اما عامل دیگری که نقش بسیار مؤثر در مهار سیل در شهرستان استهبان داشته باشد، وجود انجیرستان‌های بزرگ دیم در این شهرستان است؛ به طور کلی پوشش گیاهی در دامنه کوه‌ها از آنجا که از شدت برخورد باران به زمین جلوگیری می‌کند و آب باران به تدریج در خاک نفوذ می‌کند در کنترل سیل نقش بسیار مؤثری دارند. این کارکرد درباره انجیرستان‌های استهبان بر همگان به وضوح روشن و مبرهن است.

انجیرستان استهبان را می‌توان بزرگ‌ترین انجیرستان دیم در دنیا دانسته که علاوه بر اینکه توانسته است کمک فراوانی به مهار سیل - در شهری که در مسیر سیلاب است - داشته باشد، موجب بهره‌مندی اقتصادی ساکنان این شهر شده و در واقع تهدید سیل را به فرصت تبدیل کرده است. به طوری‌که سالانه حدود 40 هزار تن انجیر از 35 هزار هکتار انجیرستان‌های استان فارس به خصوص استهبان تولید می‌شود و به کشورهای مختلف دنیا مثل آمریکا، چین، ژاپن، کانادا، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و سایر کشورها صادر می‌شود. از هر هکتار انجیرستان دیم استهبان بیش از یک هزار و 100 کیلوگرم انجیر مرغوب برداشت می‌شود.

از این رو انجیرستان‌های دیم و فناوری‌های بومی آبخیزداری و آبخوانداری مثل گوراب‌ها در شهرستان استهبان، تهدید سیل را فرصتی برای آبادانی، پیشرفت، سرسبزی و امرار معاش پایدار تبدیل کرده‌اند که این مدل را می‌توان در سرتاسر کشور به خصوص در مناطق سیلخیز اجرا نمود.

نکته پایانی آنکه با توجه به تأکید کارشناسان، منابع طبیعی و آبخیزداری از نقش مهم و انکارناپذیری در آبادانی و پیشرفت مناطق مختلف کشور برخوردارند و این در حالی که است تهدید‌های طبیعی و غیرطبیعی این منابع ارزشمند را در معرض خطر نابودی قرار می‌دهد؛ بنابراین اجرای طرح آبخیزداری و آبخوان‌داری و توجه جدی به فناوری‌های بومی با هدف حفاظت از آب، خاک و جلوگیری از بیابان‌زایی و سیلاب از نیاز‌هایِ اساسی عرصه‌های طبیعی با توجه به ادامه خشک‌سالی‌ها و تهدید و تخریب عرصه‌ها به‌شمار می‌رود.