تمدن اسلامی در سایه شهر مدرن فقهی

سپهرغرب، گروه شهر: این‌ها فقط مواردی از مسائل فقهی است که باید در ساخت شهر فقهی به آن توجه نمود که در صورت عدم توجه به این مهم در شهرسازی، ساخت تمدن اسلامی شعاری بیش نیست چراکه معماری و شهرسازی یکی از ارکان مهم تمدن‌سازی است.

شهرها وقتی گوشه‌ای از تمدن می‌‌شوند که بر مبنای اندیشه و دانشِ مبتنی بر یک ایدئولوژی ساخته شوند و شاید به همین دلیل است کسانی که کمترین اطلاعی را از تمدن‌ها دارند با دیدن مؤلفه‌های حاکم بر ساختار ابنیه تاریخی و شیوه‌های شهرسازی به‌سادگی می‌توانند نام تمدن و ایدئولوژی که بر مبنای آن این ابنیه و شهرها ساخته شده است حدس بزنند.

تمدن اسلامی آن روزها که وجود داشت، یعنی همان زمانی که خودباختگی حاکمان و تغییر ذائقه رعایا باعث به حاشیه رفتن آن نشده بود، دقیقاً از همین مزیت برخوردار بود و کافی بود که گشتی در شهری بزنیم تا با دیدن عمارت‌ها و مدل شهرسازی به اسلامی بودن آن پی ببریم؛ اما متأسفانه امروزه دیگر چنین نیست و به قول سهراب رویش هندسی آهن، سیمان، سنگ و پذیرش سلطه فرهنگی غرب در این بخش مهم از تمدن باعث تغییر رنگ شهرها شد.

در این میان فقه شهرسازی و معماری یکی از اصلی‌ترین نکاتی است که برای رهیافت به شهر اسلامی باید به آن توجه کرد؛ فقهی که شهرسازی بر اساس آن باعث کاهش تنش، ایجاد امنیت روانی، اخلاقی و اجتماعی خواهد شد و پایه شهر آرمانی اسلامی است؛ اما متأسفانه کمتر کسی حتی در بعد نظری به آن پرداخته است و جز چند مفهوم انتزاعی غیر کاربردی چیزی از آن برجسته نشده است.

مسائل مرتبط با حوزه شهر فقهی بسیار است اما اهم مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد عبارت است از:

  حریم خصوصی در معماری و شهرسازی

شاید به جرأت بتوان گفت اولین و مهم‌ترین نکته‌ای که باید در شهرسازی بر مبنای فقه اسلامی به آن توجه شود مسئله حریم خصوصی است که موضوعات بسیاری از آن منشعب می‌شود، موضوعاتی که پایه آرامش محیطی انسان است. این موضوع بسیار دقیق و قابل تأملی است؛ چراکه یک طرف آن مسئله حریم خصوصی است و طرف دیگر آن مسئله مالکیت و حل تعارض بین این دو بسیار مشکل است.

الف: فضای محاذی ملک

یکی از اصلی‌ترین مسائلی که باید در ساخت شهر فقهی برای رعایت حریم خصوصی به آن توجه کرد موضوع فضای فوقانی محاذی ملک است. آنچه در فقه مسلم است این است که فرد با یکی از ابزارهای مالکیت مانند خرید و یا احیای زمین موات مالک زمین می‌شود و می‌تواند در آن زمین ساخت‌وساز نماید و از منافع آن استفاده کند؛ اما مسئله‌ای که در میان فقها به‌شدت محل اختلاف است فضای محاذی ملک است که در ادبیات امروز به آن تراکم گفته می‌شود. سؤال اصلی در اینجا این است که فضای بالای ملک تا کجا در مالکیت مالک زمین است؟ برخی از فقها آن را تابع ملک دانسته و بعضی دیگر آن را از انفال در اختیار حاکم می‌دانند و عده‌ای آن را به عرف واگذار کرده و می‌گویند آن مقداری را که عرف تابع ملک می‌داند در ملکیت مالک است. حل این مسئله در شهرسازی نوین که بلندمرتبه‌سازی جزء لاینفک آن، مخصوصاً در شهرهای بزرگ است بسیار مهم است.

نکته قابل‌توجه اینکه مسئله فضای محاذی ملک در موضوعات متعددی مانند مسئله اشراف و حریم دخیل است و درصورتی‌که این مسئله حل نشود مسائل مترتب بر آن نیز حل نخواهد شد.

ب: حریم

یکی از موضوعاتی که در مورد حریم خصوصی در شهرسازی مطرح است موضوع حریم ملک است؛ موضوعی که امروزه بخش عمده‌ای از آن نادیده گرفته می‌شود و شاید فقط در یک یا دو موضوع به این مسئله توجه می‌شود.

حریم یک اصطلاح خاص فقهی حقوقی است که نسبت به توابع اموال غیر منقول به کار می‌رود و رعایت آن باعث می‌شود تا مالکان بتوانند از ملک خود به‌صورت کامل استفاده کنند. مسئله حریم در ابتدا برای اراضی و زمین‌های مواتی که توسط افراد به‌واسطه احیا تملک شده بود به کار می‌رفت و شامل راه، مسیر آب، حریم قنات و هر چیز دیگری که به استفاده بهینه و تمام از ملک کمک می‌کرد می‌شد؛ اما به‌مرور با تنقیح مناط به شهرسازی و معماری نیز تسری پیدا کرد؛ البته با این تفاوت که در شهر‌ها مواردی از حریم که در تعارض یا حریم مالکی دیگر است ساقط می‌شود و فقط حق حریم‌هایی که در تعارض نیست مانند مسیر عبور و نقل‌وانتقال آب و دفع فاضلاب و چیزهایی از این قبیل باقی می‌ماند.

مسئله حریم در قانون نیز به‌وضوح مطرح شده است و ماده 139 قانون مدنی حریم ملک را در حکم ملک دانسته و صاحب ملک را مجاز در تصرفات در حریم کرده است و از آن بالاتر اینکه مالک می‌تواند در محدوده حریم ملک خود دیگران را از انجام کارهایی که باعث نقصان و اضرار به ملک می‌شود باز دارد. در اینجا اهمیت موضوع فضای محاذی خود را نشان می‌دهد. به‌عنوان‌مثال کسی که صاحب ملکی است و در کنار او کسی اقدام به بلندمرتبه‌سازی می‌کند به‌گونه‌ای که قیمت ملک صاحب حریم دچار نقصان می‌شود در اینجا می‌توان از بلندمرتبه‌سازی او جلوگیری کرد و یا نصب دکل‌های مخابراتی در محل‌های مسکونی که عرفاً باعث عدم رغبت به املاک اطراف دکل و در نتیجه نقصان قیمت آن می‌شود باید مورد بررسی قرار بگیرد.

ج. اشراف

اشراف به معنای تسلط بصری بر منزل،‌ محل کار و هر حریم خصوصی دیگر است که در فقه از آن منع شده است و به فتوای فقهای شیعه کسی که ساختمانی را در کنار یا مقابل ساختمان دیگری می‌سازد باید به‌گونه‌ای بسازد که امنیت ساختمان‌هایی که قبل از آن ساخته شده است مختل نشود و افراد بتوانند به‌راحتی در منزل و یا محل کار خود بدون نگرانی از شکسته شدن حریم و یا افشای اسرارشان زندگی کنند.

در مقدمه ویرایش دوم مبحث چهارم مقررات ملّی ساختمان که با عنوان الزامات عمومی ساختمان تدوین شده است یکی از اهداف این بازنگری و ویرایش را اهتمام به موضوع اشراف به ساختمان‌های مسکونی و رعایت هماهنگی حجم و نمای ساختمان با ساختمان‌های اطراف اعلام شده است و صراحت در مورد موضوع اشراف آمده است: هم‌جواری تصرف‌ها در ساختمان باید به نحوی صورت گیرد که مسئله اشراف و دید از تصرف‌های دیگر به تصرف‌های مسکونی، از طریق سطوح نورگذر و بازشوهای پنجره یا درهای ورودی، با رعایت ضوابط مندرج دربندهای الزامات فضاهای باز به حداقل تقلیل یابد.

هرچند سود فروش تراکم و بلندمرتبه‌سازی برای برخی از دستگاه‌ها آن‌ها را از رعایت قوانین موجود در موضوع اشراف منصرف کره است اما باید برای اجرایی شدن این مهم دستگاه‌های قانون‌گذاری و نظارتی اهتمام ویژه‌ای از خود نشان دهند.

حاصل رعایت این سه مؤلفه یعنی تعیین میزان مالکیت در فضای محاذی ملک، حریم و اشراف باعث ایجاد حریم خصوصی امن که لازمه آرامش روانی است خواهد شد.

  تناسب در چینش شهری

یکی دیگر از مسائلی که در فقه شهرسازی باید به آن توجه نمود موضوع تناسب چینش شهری است. متأسفانه امروزه در شهرسازی نوین علیرغم همه پیشرفت‌های ظاهری چینش شهری را صرفه اقتصادی مشخص می‌کند؛ به‌عنوان نمونه در گذشته بازار حتماً دارای مسجد بود و در نزدیکی مسجد‌های مهم حتماً حمام وجود داشت تا کسانی که به دلیل شرعی به حمام نیازمند هستند به‌راحتی به حمام رفته و پس‌ازآن برای ادای فریضه به مسجد بروند و در همین بازار مدرسه علمیه قرار داشت تا از ارتباط حوزه و بازار کاسبان مؤمن به کسب حلال مبادرت ورزند؛ اما در پاساژهای امروزی گاه به‌ندرت نمازخانه‌ای پیدا می‌شود.

شرافت مکانی در چینش شهری از دیگر مسائلی است که به‌شدت مورد توجه بوده تا آنجا که مثلاً ساخت طویله در کنار مساجد که مورد اشمئزاز و زشتی ظاهری و باعث پراکندگی بوی نامطبوع در کنار عبادتگاه مسلمین است نهی شده است و توصیه شده است تا مساجد و اماکن مقدس در شریف‌ترین نقطه شهر جانمایی شوند.

موضوعات دیگری مانند مکان محکمه و نهادهای حکومتی و خدماتی از دیگر مسائل مهم در فقه شهری بوده است به این و باید در چینش شهری محکمه و نهاد‌های حکومتی در مرکز شهر و در دسترس آحاد مردم باشد چیزی که امروزه با پیدایش شهرهای اداری کاملاً نادیده گرفته شده است.

  عدم تشبه به کفار

یکی از نکات مهمی که باید در شهرسازی اسلامی به‌دقت مورد توجه قرار بگیرد عدم تشبه به کفار است. طبق آنچه به‌صراحت در فتاوای فقها آمده است هرگونه تشابه به کفار حرام است و این به آن دلیل است که چیزهایی مثل ظاهر افراد، مد و لباس و شهرسازی معمولاً از مبانی فکری و اندیشه‌ای برمی‌خیزد و این مسئله از هر دو طرف تأثیرگذار است؛ یعنی گاه افراد به خاطر مقاربت فکری با اندیشه و یا جریانی خاص در سایر شئون به آن شباهت پیدا می‌کند و گاه خود را شبیه به آن تفکر کرده و به‌مرور زمان این تشبه باعث تغییر در تفکر و اندیشه انسان‌ها می‌شود رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) در مورد این تأثیرپذیری می‌فرماید:

مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ فَهُوَ مِنهُم [1]

هر کس شبیه قومی شود از آن‌ها خواهد شد

در حال حاضر رویش ساختمان‌های با نمای رومی و اروپایی و یا ساخت‌وساز شهرک‌هایی با متد غربی که در تعارض با اصول دینی و حتی فرهنگ ملی ماست نمونه‌ای از تشبه به کفار است که متأسفانه به آن توجه نشده و گاه فقط اعتراض‌هایی در حد حرف از گوشه و کنار شنیده می‌شود.

  دفع خطر محتمل

یکی از مسائلی که مخصوصاً در بافت فرسوده شهرها باید مورد توجه قرار گیرد مسئله دفع خطر محتمل است. حفاظت از جان انسان‌ها و ایجاد فضای امن شهری یکی از نکات مهمی است که باید در شهرسازی دینی مورد توجه قرار بگیرد؛ دایره این مسئله بسیار وسیع است به‌گونه‌ای که پرداختن به همه آن خود فصل مفصلی است، ولی اهم موارد آن عبارتند از:

الف: ساختمان‌های فرسوده

در حال حاضر بخش قابل توجهی از شهرهای بزرگ و کوچک را بافت‌های فرسوده تشکیل می‌دهند؛ ساختمان‌هایی که گاه تا چند برابر عمر مفید خود مورد استفاده قرار گرفته‌اند و هرازگاهی خبر فروریختن یکی از آن‌ها خبرساز می‌شود. یکی از نکاتی که باید در موضوع دفع خطر محتمل در شهرسازی به آن‌ها توجه شود مدیریت تجدید بنای بافت شهری است؛ چراکه با فرو ریختن هر ساختمان جان انسانی در معرض خطر قرار می‌گیرد و این به‌غیراز خسارات مالی و روانی است که برای جامعه در پی دارد.

ب: مسیر‌های رفت‌وآمد

مسیر‌های رفت‌وآمد مخصوصاً در عصر خودرو‌های تیزرو و در زمانه ترافیک‌های گره خورده یکی دیگر از چیزهایی است که در موضوع دفع خطر محتمل باید به آن‌ها پرداخته شود. در شهر اسلامی امنیت طریق یکی از مسائل مورد توجه است. راه باید به‌گونه‌ای باشد که در حالت عادی جوابگوی تردد امن شهروندان و در بحران‌ها پاسخگوی امدادرسانان باشد؛ این مشکل امروزه علاوه بر بافت فرسوده باید در بافت‌های نوین هم مورد توجه قرار بگیرد و باید اعتراف کرد که امنیت طریق از موضوعات مغفول در شهرسازی نوین و کهن شهرهای بزرگ است تصور کنید تهران دچار حادثه شود یقیناً راه‌های تهران حتی برای خروج حادثه دیدگان کشش ندارد چه برسد به امدادرسانان.

ج: امنیت بهداشتی

بهداشت از نیازهای اولیه هر شهری است و شهر اسلامی باید به‌گونه‌ای باشد که امنیت بهداشتی شهروندان در آن تأمین شود. در حال حاضر در کشورهای پیشرفته دنیا مسائلی مانند مدیریت پسماند و نظافت و بهداشت شهری جزء مسائلی است که بخش قابل توجهی از توان شهرداران را به خود اختصاص می‌دهد؛ درحالی‌که در ایران این مسئله با کاستی‌های قابل‌توجهی همراه است؛ زباله‌های خشک و تر، پسماندهای بیمارستانی و عفونی، دور ریزهای دیجیتال و الکترونیکی هرکدام به‌تنهایی قابلیت به هم ریختن امنیت بهداشتی شهر را دارد و باید بیش از آن چیزی که اکنون به آن توجه می‌شود به آن اهتمام داشت.

د: محیط‌زیست

محیط‌زیست یکی دیگر از عرصه‌هایی است که برای دفع خطر محتمل در شهرسازی باید به آن توجه کرد در حال حاضر شهرهای آلوده کشور مانند اصفهان و تهران از مشکلات زیست‌محیطی بسیاری رنج می‌برند کاهش روزبه‌روز فضای سبز و بالا رفتن سطح آلاینده‌ها محصول عدم توجه به مسئله محیط‌زیست است؛ نکته جالب این است که از دستورات مسلم زیست‌محیطی اسلام حتی در جنگ‌ها مراقبت از محیط‌زیست و پوشش گیاهی شهرها و روستاهاست.

  حرف آخر:

این‌ها فقط مواردی از مسائل فقهی است که باید در ساخت شهر فقهی به آن توجه نمود که در صورت عدم توجه به این مهم در شهرسازی، ساخت تمدن اسلامی شعاری بیش نیست چراکه معماری و شهرسازی یکی از ارکان مهم تمدن‌سازی است.

پی‌نوشت:

[1] سنن أبى داوود، ج 2، ص 255.

*عبدالصالح شمس‌اللهی