قبل از همه‌گیری کرونا برخی به ایده طراحی سایت فروش می‌خندیدند!

آمار می‌گوید: سال 1399 موسوم به سال کرونایی، ناشران حوزه کودک 94 هزار و 599 عنوان کتاب چاپ کردند. سال قبل از آن آمار، تعداد 105 هزار و 400 نوبت چاپی را نشان می‌دهد. یعنی برابر با 10.2 درصد کاهش.

اگر از ضرورت کتاب‌فروشی تخصصی کتاب کودک به‌عنوان یک نگاه ایده‌آل و یا بلند‌‌مدت صرف‌نظر کنیم، کمبود شدید ویترین برای کتاب کودک در مقایسه با سایر کتاب‌ها، شیوع کرونا در سال 1399 وضعیت رو‌ به افول کتاب کودک که از اوایل دهه 90 اغاز شده و در کاهش شدید شمارگان خود را نشان داده، به‌طور معناداری تشدید کرده است.

*آمار‌‌های تطبیقی از کاهش 10.2 درصدی چاپ کتاب کودک حکایت دارد. هرچند به اعتقاد کارشناسان و براساس اطلاعات خانه کتاب و ادبیات ایران، افت شمارگان کتاب کودک از اوایل دهه 90 و به تبع آن افزایش قیمت کتاب‌‌های این حوزه آغاز شده اما کاهش تولید در سال 1399 موسوم به سال کرونایی، تاثیر منفی همه‌گیری ویروس را به‌طور محسوسی معنا‌دار کرده است. با وجود مشکلات متعددی که بازار کتاب به‌طور کلی به آن گرفتار شده، چه راهبردی را موثر می‌دانید؟

حتی پیش از شیوع ویروس کرونا، راه برون‌رفت از رکود بازار کتاب کودک، توجه به ظرفیت‌های فضای مجازی و به‌روز‌ شدن فعالان این عرصه بود؛ ناشران چه برای فروش کتاب فیزیکی و چه برای عرضه نسخه‌های الکترونیکی باید به این راهکار توجه می‌کردند. به‌ همین دلیل بود که پنج‌‌6 ماه پیش از آغاز همه‌گیری با موضوع تاسیس کتاب‌فروشی فیزیکی در انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان به‌شدت مخالفت و گفتم طراحی سایت فروش کتاب با یک‌دهم هزینه تاسیس فروشگاه فیزیکی، مفید‌تر است.

خیلی از اعضاء با این پیشنهاد به‌شدت واکنش منفی نشان دادند و مابقی هم خندیدند؛ اما به محض شروع همه‌گیری کرونا، برخی از همین دوستان تماس گرفتند و پیگیر طراحی سایت فروش شدند در‌حالی‌که به نظر می‌رسید، چندان فایده نخواهد داشت؛ بنابراین ناشران به این نتیجه رسیده‌اند که باید به قابلیت‌های فضای مجازی و فروش الکترونیکی توجه کنند.

مشکل وابستگی به کاغذ موجب شده تا با بروز مشکل فروش، برخی ناشران- متوسط و ضعیف- به این نتیجه برسند، ای کاش موجودی کاغذ خود را به اصطلاح سیاه نمی‌کردند و با قیمت بیشتر از ارزش کتاب می‌فروختند. در‌حالی‌که با فروش الکترونیکی، ناشر دچار خواب سرمایه نمی‌شود، به محض فروش پول نقد به حسابشان واریز و وابستگی آن‌ها به مراکز پخش و یا ایجاد ویترین هم به‌شدت کم می‌شود. تاسیس سایت فروشِ بسیار با کیفیت با هزینه 10 یا 15 میلیون که با تولید کتاب 4 رنگ کودک برابری می‌‌کند.

*به اعتقاد بسیاری از اهل فن، افزایش احتمال فروش کتاب کودک به فروشگاه فیزیکی، حضور مخاطب و مشاهده مستقیم کتاب وابسته است؛ بنابراین به‌‌نظر می‌ر‌سد چندان نمی‌‌توان به تاثیر‌گذاری فروشگاه اینترنتی کتاب کودک امید‌وار بود. این‌طور نیست؟

این تحلیل درباره فروش کتاب کودک و یا خردسال صد‌درصد درست است و هرچه از ابزار الکترونیک برای معرفی و یا مطالعه کتاب استفاده شود بهتر است؛ هرچند پویانمایی در مقایسه با کتاب برای این گره سنی جذاب‌تر است، اما والدین باید برای ایجاد حس نیاز به کتاب در کودک، تلاش کنند. با وجود این ضرورت، هم‌زیستی با کرونا موجب شده آموزش از کلاس درس فیزیکی به مجازی تبدیل و تبلت و گوشی هوشمند ابزار دست دانش‌آموزان شود. در این شرایط ناشران می‌توانند محتوای ـ غیر‌درسی ـ با کیفیت تولید و در اختیار آن‌ها قرار دهند؛ البته این محتوا جایگزین کتاب کاغذی نیست. دارندگان فروشگاه‌های بزرگ نیز می‌توانند علاوه‌بر‌ تولید محتوا، به برنامه‌های تشویقی مثل توزیع بن برای خرید کتاب کاغذی اقدام کنند. این شیوه فروش با راهکار‌های ترکیبی، برای ناشران هم پیشنهاد می‌شود اما با توجه به تعداد معدود کتاب‌های ناشر، احتمال فروش چندان پررنگ‌ نیست؛ بنابراین با تولید محتوا، البته تولید محتوای خلاقانه در فضای مجازی می‌توان زمینه فروش فیزیکی کتاب را نیز ایجاد کرد.

اینکه گفته می‌شود، کرونا زمینه‌ساز توجه به ظرفیت‌های فضای مجازی شد را باید به‌گونه به نقش کرونا نگاه کنیم؛ خواه‌ناخواه فعالان حوزه نشر به سمت استفاده از فضای مجازی برای فروش کتاب حرکت می‌کردند و شیوع کرونا این حرکت را سرعت‌ بخشید.

فضای مجازی، مشکل کمبود ویترین کتاب کودک را نیز از بین برده است. کتاب کودک، برخلاف کتاب بزرگسال به‌اصطلاح باید از دل چیده شود که کتاب‌فروش را با کمبود مواجه می‌کند؛ علاوه‌براین با توجه به اینکه کتاب کودک در مقایسه با کتاب بزرگسال ارزان‌تر است، عرضه آن برای کتاب‌فروش چندان صرفه اقتصادی ندارد؛ بنابراین با وجود فضای مجازی مشکل همیشگی کمبود ویترین کتاب کودک از بین خواهد رفت.

*با اعمال محدودیت‌های کرونایی و تبدیل کلاس‌های فیزیکی درس به کلاس‌‌های مجازی در سامانه «شاد» موضوع استفاده از این فضا برای بهبود کتابخوانی ـ غیر‌درسی ـ دانش‌آموزان به نوع دیگری مطرح شد. سال‌هاست بدنه نشر و کارشناسان فرهنگی از بی‌توجهی نظام آموزش و پرورش به مقوله کتابخوانی گلایه‌‌کند هستند و به نظر می‌ر‌سد سامانه شاد فرصت قابل توجهی بود و هست برای جلب نظر خانواده‌ها و دانش‌آموزان به امر مطالعه و البته تقویت بازار کتاب کودک و نوجوان؛ چرا به ظرفیت‌های این سامانه بی‌توجهی شده است؟

14 میلیون دانش‌آموز، کاربر سامانه شاد، به‌عنوان مهم‌ترین ویترین آموزشی گروه سنی 7 تا 18 سال هستند؛ بنابراین این سامانه، ظرفیت فوق‌‌العاده بالایی در زمینه توسعه کتابخوانی دارد. اینکه چرا سامانه شاد به بدنه نشر کتاب کودک و نوجوان متصل نشد، باید به دو یا یک دهه قبل نگاه کنیم؛ زمانی که ناشران کتاب کودک با مسئولان آموزش و پرورش برای عرضه و برپایی نمایشگاه کتاب در مدارس رایزنی می‌کردند. چرا آن زمان به انجمن اجازه برپایی این نمایشگاه‌ها داده نشد؟ جالب اینکه تلاش انجمن در کارخانه‌ها به اصطلاح جواب داد و موفق شدیم در کارخانه‌ها نمایشگاه کتاب برگزار کنیم. ایده اولیه برگزاری هزار نمایشگاه در هزار مدرسه را انجمن مطرح کرد، اما بعد‌ها آموزش و پرورش متولی برگزاری آن شد و به مرور به جای توجه به تعامل نظام تعلیم و تربیت با بخش خصوصی در حوزه ترویج کتابخوانی، مدارس در غبضه چند ناشر تازه تاسیس و وابسته به آموزش و پرورش قرار گرفتند.

ظرفیت‌های سامانه شاد برای ترویج کتابخوانی و به‌دنبال آن تقویت بازار کتاب متاثر از همین نگاه، مورد بی‌توجهی قرار گرفته است؛ به‌عبارت دیگر نظام آموزش و پرورش دو دهه قبل نه از ناشران کودک کتاب خرید و نه به پیشنهاد تعیین زنگ کتابخوانی عمل کرد. چرا هنوز این فرصت در مدارس ایجاد نشده است؟ تجربه شخصی‌ام در آموزش دوره‌های خلاق به معلمان که مخفیانه برگزار می‌شد و نتیجه حضورم در آلمان بود نیز نشان می‌دهد تعامل بین آموزش و پرورش و بخش خصوصی فعال در حوزه کتاب کودک، تا چه اندازه ضعیف است.

مجموع رویکرد‌های نظام آموزش و پرورش در بی‌توجهی به عرضه کتاب ناشران خصوصی، بی‌‌توجهی به تعیین زنگ کتابخوانی و... معلوم می‌کند که چرا اجازه نمی‌دهند، از سامانه شاد برای معرفی کتاب‌های غیردرسی استفاده شود؛ علاوه‌براین به‌نظر می‌رسد فعالان حوزه فرهنگ کتاب- در مباحث فرهنگی، تعامل و پشتیانی کمرنگی از یکدیگر دارند که فقط منحصر به ارتباط بین آموزش و پرورش با ناشران نیست.

پیوند بین چند مرکز کتاب‌محور شناخته شده، از‌جمله نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و به‌تبع کتابخانه‌های عمومی هرمحل، یا ارتباط با ناشران کتاب کودک یا فروشگاه‌های الکترونیکی کتاب از‌‌جمله راه‌های دسترس‌پذیر‌ شدن کتاب برای دانش‌آموزان از طریق سامانه شاد و در ادامه تقویت بازار کتاب کودک است. متاسفانه کتاب‌های بی‌کیفیت با محتوای سخیف با مولفان نامشخص و بدون مجوز در فضای مجازی برای گروه سنی کودک، منتشر می‌شود که موجب نگرانی شده است.

*با توجه به تاثیر منفی کرونا و کاهش میزان تولید در این حوزه برای بازار کتاب کودک چه چشم‌اندازی را متصور هستید؟

بسیاری از ناشران کتاب کودک را طی 16 ماه گذشته از دست دادیم. متاسفانه جریان تولید را کنار گذاشتند و به‌دنبال حرفه‌ دیگری رفته‌اند؛ به چه امیدی تولید کتاب کودک را ادامه دهند؟ چاپ 100 و یا 50 نسخه دیجیتال کتاب تک‌رنگ، برای ناشر در وضعیت فعلی قابل تحقق است اما برای چاپ کتاب چهار‌رنگ این روش ممکن نیست. ناشران با بنیه قوی حوزه کودک آسیب چندانی از تاثیرات کرونا ندیدند و براساس شنیده‌ها، جریان تولید و فروش را حفظ کرده‌اند؛ اما در مجموع ریزش شدیدی از نظر تعداد ناشران عمدتا متوسط و رو به‌پایین را پیش‌بینی می‌کنم. می‌دانیم برخی ناشران حوزه کودک به ناشران کیوسکی معروفند، اما تعداد آن‌‌ها اندک است. بسیاری از ناشران متوسط و رو‌به پایین، کتاب‌های با‌کیفیت تولید می‌کردند و به‌دلیل توجه به کیفیت و نه جلد به‌اصطلاح رنگ و لعاب رشد مالی نداشتند. بنابراین به‌نظر می‌‌رسد از نظر محتوایی در هر دو حوزه تالیف و ترجمه دچار آسیب خواهیم شد.

*کدام یک از عوامل شیوع ویروس کرونا، کاهش توان مالی مردم و بی‌توجهی به توسعه فرهنگ کتابخوانی را در آسیب به بازار کتاب کودک موثر می‌دانید؟

به نظر می‌رسد نخست کاهش توان اقتصادی مردم، دوم سوء‌مدیریت در دو بخش دولتی و خصوصی در لطمه به بازار کتاب کودک تاثیر‌ گذاشته است؛ تاکید دارم حتی اگر مدیریت صحیحی هم وجود داشت، کاهش توان اقتصادی مردم در اولویت بود.