مشهورترین زیارتگاه تهران و ماجراهایش

در این متن می‌خواهیم به بعضی از داستان‌های امامزاده صالح و داستان ساخت و سازش بپردازیم.

امامزاده صالح (ع) کیست و درباره‌اش چه می‌دانیم؟

بدون شک اسناد دقیقی از زمان‌های دور برایمان باقی نمانده که بر اساسشان قضاوت کنیم. درباره این امامزاده هم قضیه به همین صورت است. بر اساس شواهد و اسنادی که درباره این امامزاده به دست آمده گفته شده که فرزند امام موسی کاظم (ع) و برادر امام هشتم (ع) بوده‌اند. البته بعضی می‌گویند ممکن است ایشان از اعقاب امام موسی کاظم (ع) باشد نه فرزندش و نام پدرانش در نسب نامه‌ای که پیدا شده، ذکر نشده باشد.

دربارۀ زمان زندگی این امامزاده بعضی گفته‌اند احتمالاً در سده‌های دو یا سه هجری قمری می‌زیسته و بعضی دیگر معتقدند دوران حیاتش به قرن هفت می‌رسد. همچنین حدس زده‌اند که در ری زندگی می‌کرده؛ در آن زمان ری از شهرهای بزرگ و مهم ایران محسوب می‌شده. درباره از دنیا رفتن این امامزاده هم قولی وجود دارد که گفته‌شده فردی به نام حسن بهبهانی این امامزاده را از جایی به نام پل کرخ (کرج امروزی) تعقیب می‌کند و در نهایت در باغ گلشن، زیر درخت چنار کهن‌سال، با بیل به شهادت می‌رساند. زمانش را حدود خلافت مأمون عباسی حدس زده‌اند.

به نظر می‌رسد بعدازاین واقعه بوده که امام رضا (ع) به‌سوی طوس حرکت می‌کند و نزدیکان و یاران ایشان هم به ایران می‌آیند و به دستور خلیفه تحت تعقیب قرار می‌گیرند و تعدادی هم به شهادت می‌رسند.

قدمت زیارتگاه به چه زمانی برمی‌گردد؟

معمولاً مکان امامزاده‌ها بر اساس خوابی که ریش‌سفیدان و معتمدان هر منطقه می‌دیدند مشخص می‌شد و پس‌ازآن به‌عنوان زیارتگاه معروف می‌شد. مکان امامزاده صالح هم به همین شکل مشخص شده و به‌مرور مردم با جمع‌آوری هزینه، برای آن مرقد و بارگاه ساختند.

بر اساس مطالعه پژوهشگران، به نظر می‌رسد قدمت مرقد و بارگاه اولیه این بنا به دوران ایلخانی برمی‌گردد. البته سنگ قبرهایی که در این منطقه پیدا شده، نشان از پیشینه کهن آن دارد.

صندوق چوبین روی مزار امامزاده به دوره نادرشاه افشار برمی‌گردد.

تا پیش از عصر قاجار، در اطراف امامزاده بنایی وجود نداشت امّا در دوره قاجار رفته‌رفته مقبره‌های خصوصی، مسجد، حسینیه، حمام در اطراف امامزاده ساخته شد. این بناهای جدید در زمینی که شجاع‌السلطنه (فرزند فتحعلی شاه) وقف امامزاده کرده بود، ساخته شدند. به‌مرور تغییراتی هم در بنای امامزاده دادند؛ مثلاً هلاگوخان (از نوادگان فتحعلی شاه) هم بیرون بنا را مستحکم کرد و هم تزییناتی درون حرم ایجاد کرد مثل نقاشی‌های ظریف و مقرنس‌کاری.

برج ساعت بنای حرم را هم معیرالممالک وقف امامزاده کرد. حسینعلی‌خان (برادر فتحعلی شاه) هم دستور داد فرش بزرگی که دو بیت از صبای کاشانی درونش داشت، ببافند و درون حرم پهن کنند، بقایای این فرش را می‌توانید در یکی از دو مقبره صحن شرقی ببینید.

به‌مرور به بناهای اطراف حرم اضافه شد و تجهیزات بیشتری برای آن ایجاد شد. کم‌کم بازاری هم در کنارش شکل گرفت و روزبه‌روز زائران بیشتری به خودش جذب کرد.

در گذشته درخت چناری کنار حرم وجود داشته که آن‌قدر معروف و مهم بوده که گاهی مردم تهران این امامزاده را با نام امامزاده چناری می‌شناختند. چنار امامزاده صالح چناری بود که به‌تنهایی برای مردم مقدس بود. این چنار از آب قنات امامزاده که وقف خانه‌های مجاور و بازار نزدیک آنجا شده بود، سیراب می‌شد امّا با خشک شدن قنات و نشست و ریزش آن، چنار هم از بین رفت.

این امامزاده برای مردم بسیار محترم و باارزش است و حتّی شیعیان سایر کشورها هم برای این امامزاده اهمیت قائل‌اند و به زیارتش می‌آیند. به علت همین ارزشی که میان مردم دارد، از گذشته، مأمن دل‌شکستگان و افرادی بوده که به امید برآورده شدن حاجتشان، با آن پناه می‌آوردند و گاهی مسافت‌های طولانی برای رسیدن به آن طی می‌کردند بنابراین در این قسمت به آداب و اعمالی می‌پردازیم که میان مردم رایج است.

از نذرهایی که مردم به این امامزاده می‌آوردند نذر آش، نان و پنیر و سبزی و ریختن دانه برای کبوتران بوده چون معتقد بودند کبوتران حرم، واسطه‌ای بین خداوند و انسان هستند. علاوه بر این خوراکی‌ها پخش کردن بسته‌های نمک، شمع، چراغ، قالیچه، مهر نماز، تسبیح و چادرنماز از دیگر نذرهای متداول بین مردم است که هنوز هم بعضی از این نذرها را می‌توانید ببینید.

علاوه بر نذرهای همیشگی که در حرم وجود دارد، مردم برای برگزاری مراسم مختلف مذهبی هم سعی می‌کنند خودشان را به این زیارتگاه برسانند مثل مراسم محرم و صفر که در کنار عزاداری‌ها، قربانی هم می‌کنند و در کنار یکی از چشمه‌های امامزاده سالی یک‌بار سمنو می‌پزند، البته امروزه بسیاری از مراسم کمرنگ شده امّا در گذشته این زیارتگاه نقطه عطف بسیاری از مراسم تهرانی‌ها محسوب می‌شد که رنگ معنویت به برگزاری آن می‌بخشید.

چهارشنبه‌ها به دلیل باور مردم درباره اینکه این روز به امام موسی کاظم (ع) متعلق است، روزهای ویژه زیارت این امامزاده است و در آن مراسم ویژه برگزار می‌شده. بعضی معتقدند در این روز اگر از امامزاده زیارت کنند، حاجتشان برآورده می‌شود.

منبع: امامزاده‌ها و تربت برخی پاکان و نیکان از حسن حبیبی، جغرافیای تاریخی شمیران از منوچهر ستوده، دایره المعارف بزرگ اسلامی