ارزش‌های بنیادین دین ملاک معروف و منکر است

حسن محدثی گیلوایی در نشست نقد و بررسی مسائل امر به معروف و نهی از منکر گفت: یکی از آموزه‌های مهم برای جامعه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر است. پروژه تالیف کتاب تخریب قلمرو دینی در اواخر دولت اصلاحات آغاز شد. از طرف مجلس وقت فشار زیادی روی دولت بود که لایحه امر به معروف و نهی از منکر را ارائه کنند. بر این اساس دولت وقت از سه گروه از پژوهشگران خواست که به این موضوع بپردازند؛ گروه فقها، حقوقدانان و جامعه شناسان سه گروهی بودند که مکلف به تحقیق روی این موضوع شدند.

وی افزود: معاونت حقوقی ریاست جمهوری این پروژه را دنبال می‌کرد و بنا شد که بر اساس نتایج تحقیقات لایحه ای تنظیم و به مجلس ارسال شود. متاسفانه وقت ما بسیار کم بود و این پروژه به زمان خیلی بیشتری نیاز داشت. یکی از بهترین کتابهایی که درباره امر به معروف و نهی از منکر نوشته شده کار مایکل کوک است. او 15 سال روی این پروژه کار کرد در طول این زمان سه زبان عربی، فارسی و ترکی را یاد گرفت و روی امر به معروف و نهی از منکر تمرکز کرد. متاسفانه ما این حمایت و فرصت را نداشتیم و در حالی که امر به معروف و نهی از منکر یکی از موضوعاتی بود که من علاقه مند بودم روی آن کار کنم. امیدوارم که این موضوع در ستاد امر به معروف مورد توجه قرار بگیرد و یک پژوهشی در این حوزه تعریف شود.

 مصادیق امر به معروف مشخص شود

این جامعه شناس گفت: یک پژوهش سنگینی لازم است تا معلوم شود که پیامبر و صحابه چه رویکردی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر داشته اند. باید تمام مصادیق امر به معروف پیامبر و ائمه پیدا شود تا وقتی درباره امر به معروف و نهی از منکر صحبت می‌کنیم بر اساس آن الگو حرکت کنیم. من هر چه جستجو کردم تا امروز چنین اثری نیافتم و نمی دانم چرا از این موضوع غفلت شده است. باید بدانیم منطق و اصول امر به معروف و نهی از منکر در سیره پیامبر، ائمه و صحابه به چه نحو بوده است.

وی ادامه داد: ما منابع و فرصت محدودی داشتیم و نمی توانستیم این پروژه را دنبال کنیم و بیشتر روی معنا و مفهوم امر به معروف و نهی از منکر و لوازم آن در میراث اسلامی و مفهوم شناسی قرآنی فریضتین متمرکز شدیم. سپس بر روی آسیب شناسی اجرای این فریضه در ایران پس از انقلاب تمرکز کردیم. در آسیب شناسی هم نگاه ما به این معطوف بود که متصدیان امر به معروف و نهی از منکر چه گفته اند. چون ما که از بیرون نگاه می‌کنیم به یک داوری می‌رسیم و خود کسانی که متولی کار هستند، طبیعتا نگاه و داوری دیگری دارند. معمولا وقتی از بیرون به مسائل نگاه و نقد می‌کنیم با اتهام سیاه نمایی مواجه می‌شویم. اساسا نگاه تجربی به امور دینی در میان ما پذیرفته نشده است و هنوز درک نظام مندی از لزوم مطالعات تجربی درباره امور دینی در کشور ما وجود ندارد و این یک ضغف و نقص اساسی است.

 روش تجربی را در خدمت نگاه دینی به کار گیریم

محدثی ادامه داد: تجربه من در سال‌هایی که در حوزه جامعه شناسی دین کار کردم این است که ما باید روش تجربی را در خدمت نگاه دینی به کار بگیریم. مثلا در دانشگاه‌های مسیحی متفکران و صاحبنظرانی داریم که هم دانشمند علوم تجربی و هم خداشناس هستند. ما هم باید اجمال دینی را با مطالعات تجربی تفصیل بدهیم و بررسی بیطرفانه و دانش پژوهانه کنیم و بتوانیم از علم تجربی کمک بگیریم.

نویسنده کتاب تخریب قلمرو دینی افزود: نگاه من در این کتاب این بود که آموزه امر به معروف و نهی از منکر را در سه دهه گذشته چگونه اجرا کردیم و آثار این اجرا چه بوده و در کجا باید تجدیدنظر کنیم. همچنین با توجه به اینکه ما در جامعه مدرن زندگی می‌کنیم جامعه مدرن چه ویژگی‌هایی دارد. طبعا جامعه امروز با جامعه قبیله ای عصر پیامبر تفاوت‌های فاحشی دارد و اجرای یک آموزه در جامعه ای قبیله ای لوازمی غیر از اجرای آن آموزه در جامعه مدرن دارد. بنابراین برای اجرای آموزه باید ببینیم که در کجا زندگی می‌کنیم و در چه شرایط اجتماعی قرار داریم.

 امر به معروف و نهی از منکر یک آموزه فرافقهی است

وی تاکید کرد: من در جامعه شناسی این کار را کرده ام و درباره ویژگی‌های جامعه مدرن تحقیق کرده ام. جامعه ایران یک جامعه متکثر است و برای اجرای آموزه‌های دینی در یک جامعه متکثر باید تمهیداتی اندیشید و جوانبی را در نظر گرفت. در 10 اصل آخر کتاب نتیجه این تحقیقات را آورده ام و برای فهم موضع کتاب همین اصول راهگشا است. به نظر من امر به معروف و نهی از منکر یک آموزه فرافقهی است و نباید آن را به فقه تقلیل داد.

محدثی در پاسخ به این سوال با اشاره به اینکه امر به معروف و نهی از منکر آموزه ای مترقی است، اظهار داشت: فقه جزئی از دین است نه تمام دین. هر دین یک جهان بینی دارد یک انسان شناسی ارائه می‌کند و بر اساس آن انسان شناسی یک نظام اخلاقی ارائه می‌کند و بر اساس آن نظام اخلاقی یک شیوه زندگی بدست می‌دهد که در گزینه اخیر با فقه مرتبط است. در واقع فقه شیوه زندگی را قاعده مند می‌کند. از این منظر دین وسیع تر از فقه است و بخشی از قرآن احکام شرعی است. لذا فقه همواره باید خود را با سایر شئون هماهنگ کند و نمی تواند مستقل از آنها حرکت کند. وقتی ما امور را فقط فقهی تلقی می‌کنیم در واقع ابعاد دیگر دین را نادیده گرفته ایم.

وی در واکنش به این انتقاد که فقه پویا فاقد تاخر فرهنگی است و می‌تواند همه حوزه‌های زندگی را تدبیر کند، گفت: از منظر جامعه شناسی وقتی ما درباره پدیده‌ها صحبت می‌کنیم فقط به امر موجود کار داریم. لذا جامعه شناس وقتی راجع به دین صحبت می‌کند، در واقع دین موجود را در نظر دارد، یعنی دینی که در بستر جامعه بروز و ظهور پیدا کرده و ما می‌توانیم ابعاد آن را بررسی کینم. فقه مهمترین دانش عملی در جهان اسلام است و فقها بزرگترین نیروی فرهنگی در همه جوامع اسلامی هستند. لذا ما در این نشست درباره این فقه صحبت می‌کنیم، نه فقه آرمانی که در کتابها هست.

این استاد دانشگاه افزود: وقتی من می‌گویم این آموزه فرافقهی است نمی خواهم فقه را کوچک کنم، بلکه آموزه‌های دینی دامنه ای بزرگتر از فقه دارند و ما باید آموزه‌های قرآنی را جدی تر بگیریم. ظاهرا اینطور برداشت شده است که من می‌خواهم فقه را نفی کنم در حالی که حرف این است که باید آموزه‌های دینی را گسترده تر ببینیم.

وی در پاسخ به این سوال که دین چیست و معروف و منکر دینی به چه معناست، گفت: به اعتقاد من دین یک نظام فرهنگی تام است. نظام فرهنگی تام یک نظام فرهنگی است که به سه ساحت وجودی انسان پاسخ می‌دهد. نظام فرهنگی تام به نیازهای این سه ساحت از انسان پاسخ می‌دهد؛ یعنی هم یک آگاهی نسبت به خود انسان به دست دهد، هم کمک می‌کند که احساسات و عواطف ما بروز پیدا کنند و هم اینکه شیوه عمل و زیست و زندگی را به ما می‌آموزد. دین در کنار اسطوره، ایدئولوژی و عرفان این کار را می‌کند. در تعریف من از دین مولفه اساسی دین تجربه امر قدسی است که در تجربه دینی بنیانگذار ظاهر می‌شود و بعد پیروان به این تجربه تاسی می‌کنند. این آموزه ای که از طرف خدا برای ما آمده برای مردم جامعه اجرا می‌شود و برای اجرای آن یک دانش تجربی لازم است.

محدثی افزود: اگر کسی در یکی از اتوبان‌های آلمان دنده عقب حرکت کند مورد سرزنش مردم قرار می‌گیرد. به نظر من این امر به معروف و نهی از منکر است. اما در دین معروف ارزش‌هایی است که از متن دین استخراج می‌شود و اصل ارزش‌های دینی است. به نظر من ارزش‌های بنیادین دین ملاک معروف و منکر است.

 حجاب یک هنجار دینی است

این استاد دانشگاه درباره حجاب گفت: حجاب یک هنجار دینی مبتنی بر ارزش عفاف و پاکدامنی است و قرار است که این ارزش را در جامعه محقق کند. فرض کنیم حجاب به عنوان یک هنجار دینی باید در جامعه اجرا شود و همزمان یک ارزش دیگری به نام حفظ کرامت انسان باید در جامعه محقق شود. حالا اگر کسی خواست برود و زنی را در جامعه به خاطر حجابش نهی از منکر کند و با این نهی از منکر کرامت او را خدشه دار کند وارد حوزه اجرایی و تجربی می‌شویم. متاسفانه در ایران پس از انقلاب امر به معروف و نهی از منکر به درستی اجرا نشده و این نحوه اجرا نیز خود ناشی از یک نوع بینش دینی است که در همین کتاب آورده ام.

محدثی در توضیح اصل دوم از کتاب تخریب قلمرو دینی مبنی بر اینکه اجیر نمی تواند امر به معروف و نهی ازمنکر را در جامعه محقق کند گفت: ماکس وبر در پاسخ به این سوال که روحانی کیست او را با پیامبر مقایسه می‌کند؛ در حالی که پیامبران برای فعالیت‌های دینی خود اجر نمی گیرند اما روحانیون برای فعالیت‌های دینی مزد می‌گیرند. فعالیت دینی فعالیتی است که فرد با انگیزه‌های داوطلبانه برای تحقق مقاصد دین انجام می‌دهد. هر کنش اجتماعی اجزایی دارد که اولی پیشران نیست و انگیزه است. گاهی کنش‌های ما فقط انگیزه دارد و فاقد نیت است و گاهی نیز بیشتر نیتمندانه است و اغلب ترکیبی از این دو است. مولفه دوم کنش تصمیم و طراحی برای اجرا است. مولفه آخر هم نتایج عمل است که من آن را به دو نوع خواسته شده و ناخواسته تقسیم می‌کنم که نوع دوم خود به دو دسته اندیشیدنی و نیندیشیدنی تقسیم می‌شود. کنش دینی کنشی است که انگیزه و نیت دینی و برای تحقق مقاصد دینی انجام می‌شود و کنشگر دینی انسانی است اهل اندیشه که به نتایج عمل فکر می‌کند.

 امر به معروف ونهی از منکر باید با انگیزه و نیت دینی باشد

وی افزود: امر به معروف و نهی از منکر یک کنش دینی است، بنابراین باید با انگیزه و نیت دینی و برای تحقق اهداف دینی انجام شود. وقتی ما امر به معروف و نهی از منکر را به مامور دولت می‌سپاریم آرام آرام ممکن است انگیزه‌های غیردینی جایگزین انگیزه‌های دینی شود. حکومت می‌تواند شرایط را برای تشکیل سازمان‌های مرتبط تسهیل و قانونگذاری کند.