مروری بر طبقه‌بندی انواع موزه‌

موزه‌ها آیینه استمرار تاریخ

موزه‌ها به انواع مختلفی طبقه‌بندی می‌شوند که برای مثال می‌توان به موزه‌های تاریخ و باستان‌شناسی، موزه‌های فضای باز (سایت‌موزه‌ها)، موزه‌های مردم‌شناسی، کاخ‌موزه‌ها، موزه‌های علوم و تاریخ طبیعی، موزه‌های منطقه‌ای (محلی)، موزه‌های سیار (گردشی)، پارک‌موزه‌ها، موزه‌های سلاح (نظامی) و موزه‌های اندیشمندان (خانه هنرمندان) اشاره کرد؛ در ادامه به معرفی انواع موزه می‌پردازیم.

  موزه تاریخ و باستان‌شناسی

این دسته از موزه‌ها، نگاهی تاریخی داشته و بیان‌گر سلسله‌ها و دوره‌های تاریخی هستند. بیشتر آثار در این موزه‌ها از طریق کاوش‌های باستان‌شناسی به‌دست‌آمده‌ و بیانگر فرهنگ و تمدن گذشته و تلفیق‌کننده علم، هنر و دانش یک ملت و قوم هستند.

این دسته از موزه‌ها «مادر» نیز نامیده می‌شوند. موزه‌ ملی ایران (ایران باستان)، موزه ملی مرسای در فرانسه، موزه ملی تاریخ آمریکا در واشنگتن و موزه بزرگ و منطقه‌ای خراسان در مشهد در این دسته از موزه‌ها قرار می‌گیرند.

  موزه‌های فضای باز (سایت‌موزه)

با ایجاد این نوع موزه‌ها می‌توان به معرفی یافته‌ها و داده‌های مهم باستان‌شناسی کمک بزرگی کرد. به تعبیری دیگر در شرایطی که کاوش علمی باستان‌شناسی به نتایج مطلوب کشف آثار ارزشمند غیرمنقول منجر می‌شود و از طرفی دیگر این آثار قابل انتقال به موزه‌ها نیستند، با مهیا کردن شرایط و امکانات لازم، مکان مورد نظر را جهت بازدید عموم فراهم می‌سازند. این اقدام در اصطلاح به موزه فضای باز مشهور است. ازجمله این موزه‌ها می‌توان به تخت جمشید در شیراز و محوطه تاریخی هگمتانه در همدان اشاره کرد.

این نوع موزه‌ها در دیگر کشورها مانند چین، یونان و برخی از کشورهای اروپایی نیز رایج است. در استان خراسان محوطه تاریخی «بندیان» درگز که دارای گچ‌بری‌های بسیار زیبایی از دوره‌ ساسانیان است و همچنین محوطه تاریخی«شادیاخ» نیشابور از نمونه‌های دیگر این نوع از موزه‌ها به شمار می‌رود.

  موزه‌های مردم‌شناسی

این دسته از موزه‌ها فرهنگ، آداب‌ورسوم، اعتقادات، پوشاک، حرف و مشاغل قدیمی و سنن اجتماعی حاکم بر جامعه را نشان می‌دهند که ازجمله آن‌ها می‌توان موزه مردم‌شناسی تهران، حمام گنجعلی‌خان کرمان و موزه‌های مردم‌شناسی گناباد، تربت‌جام، تایباد، کلات، سبزوار و... را نام برد.

  کاخ‌موزه‌ها

بناها یا آثار تاریخی هستند که از گذشتگان به دست ما رسیده و بیانگر وضعیت و نحوه زندگی صاحبان آن‌ها است. ممکن است در این بناها، اشیاء تاریخی و نیز آثار هنری ازجمله نقاشی روی دیوار، گچ‌کاری و... وجود داشته باشد.

کاخ‌موزه‌ها معمولاً در مراکز حکومتی به وجود می‌آیند. هدف از تأسیس این موزه‌ها به نمایش گذاشتن اثر و بنای تاریخی و همچنین عبرت‌آموزی از گذشتگان است. مجموعه کاخ‌های سعدآباد تهران در این دسته در موزه‌ها قرار می‌گیرند.

  موزه‌های هنری

در این موزه‌ها انواع هنرهای تجسمی و تزئینی که از زیبایی‌شناسی بالایی برخوردار هستند، به نمایش گذاشته می‌شوند و اغلب افراد زیادی از این موزه‌ها بازدید می‌کنند. موزه‌ هنرهای زیبا در تهران و موزه هنرهای تزئینی در اصفهان ازجمله این موزه‌ها به‌حساب می‌آیند.

  موزه علوم و تاریخ طبیعی

در این دسته از موزه‌ها، تجربه‌های علمی بر اساس شواهد، وسایل کار و تاریخ طبیعی که دربرگیرنده گونه‌های مختلف گیاهی به‌ویژه جانوران است در معرض دید عموم قرار می‌گیرد و موزه‌ تاریخ طبیعی اصفهان و موزه علوم و تاریخ طبیعی مشهد از این نوع موزه‌ها هستند.

  موزه‌های محلی یا منطقه‌ای

این موزه‌ها بیانگر و نمودار فرهنگ یک منطقه یا یک محله خاص هستند و صرفاً آثار و اشیاء تاریخی همان منطقه را به نمایش می‌گذارند. موزه شوش، تخت جمشید و موزه توس در خراسان از نمونه‌های این موزه‌ها به‌حساب می‌آیند.

  موزه‌های سیار

این دسته از موزه‌ها برای پیشبرد سریع اهداف فرهنگی و به دلیل عدم امکانات موجود در مناطق و شهرهای محروم شکل می‌گیرند. این موزه‌ها فرهنگ‌های گوناگون را در مکان‌های مختلف در معرض دید عموم قرار می‌دهند.

در شرایطی که این موزه‌ها مورد توجه کافی قرار گیرند، بسیار اثرگذار خواهند بود. به‌عنوان‌مثال می‌توان موزه سیار کودک و صلح به مدیریت خانم نیک‌ذات در خراسان رضوی که به اغلب کشورهای جهان سفر کرده است را به‌عنوان نمونه‌ای از این نوع موزه‌ها بیان کرد.

  پارک‌موزه‌ها

پارک‌موزه‌ها به دلیل داشتن ابعاد گوناگون علمی و فرهنگی و جاذبه‌های تفریحی و آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند، زیرا مسائل زیستی و طبیعی را از نزدیک برای عموم به نمایش می‌گذارند. امکان بازدید عموم مردم از این موزه‌ها ازجمله ویژگی‌های این نوع از موزه‌ها به شمار می‌رود.

در ایران ایجاد پارک‌موزه سابقه ندارد، اما در کشورهایی مانند چین و کره شمالی این نوع از موزه‌ها مرسوم است. مکان‌های فرهنگی، ملی و تاریخی چون آرامگاه فردوسی در مشهد، آرامگاه عطار و خیام در نیشابور می‌توانند مکان مناسبی برای این منظور باشند.

  موزه‌های نظامی

این دسته از موزه‌ها روند تاریخی انواع سلاح‌های نظامی و جنگی را در معرض دید همگان قرار می‌دهند. این نوع اشیاء دربرگیرنده لباس‌های نظامی و رزمی، اسلحه و دیگر وسایل رزمی نیز هستند.

  موزه‌های اندیشمندان (خانه هنرمندان)

این موزه‌ها برای ارج نهادن به هنرمندان، نویسندگان، مخترعان و مفاخر جامعه معمولاً پس از درگذشتشان در خانه شخصی این افراد ایجاد می‌شود و دربرگیرنده وسایل شخصی، وسایل کار و آثار ایشان است؛ این موزه‌ها بیشتر در کشورهای اروپایی مرسوم است.

خانه شکسپیر نویسنده مشهور انگلیسی و ادیسون مخترع برق در آمریکا نمونه‌ای این موزه‌ها هستند. در ایران نیز خانه بزرگ‌مرد موسیقی، استاد ابوالحسن صبا و همچنین خانه استاد شهریار تبدیل به موزه شده است. در خراسان رضوی منزل پدری شهید مرتضی مطهری در فریمان نیز به خانه موزه تبدیل شده است.

منبع: پهلوان، مهرآسا؛ 1398؛ کتاب موزه‌ها و مجموعه‌داران خراسان رضوی؛ انتشارات درج سخن