به بهانه ابلاغ «سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» بایدها و نبایدهای استفاده فرزندان از اینترنت را بررسی کرده‌ایم

پـــدر! مــــادر! عقب نمانیـد

برای بررسی دقیق این سند با رضا باقری‌اصل گفتگو کرده‌ایم؛ کارشناس فضای مجازی که دبیر شورای اجرایی فناوری اطلاعات و رئیس کارگروه تعامل‌پذیری دولت الکترونیکی شورای عالی فضای مجازی نیز هست. او همچنین پدر دو فرزند است و در این موضوع دغدغه شخصی هم دارد.

 نزدیکی کودکان و فضای مجازی؛ پیامد شیوع کرونا

رضا باقری‌اصل می‌گوید فضای مجازی در دوران پیشاکرونا وضعیتی را داشت که کشور ما هم متأثر از همان وضعیت بود؛ وضعیتی که کاملا با شرایط فضای مجازی در دوران پساکرونا متفاوت است. «از این جهت که شاید پیش از آن راهبرد‌های ملی و آموزشی کشور‌ها بر این اساس بود که افراد زیر 18 سال که طبق نظر نظام‌های جهانی کودک محسوب می‌شوند، باید دسترسی کنترل شده و محدودی به فضای مجازی داشته باشند و به عنوان مثال حق داشتن موبایل به نام خودشان ندارند.

رویه بیشتر مدارس در ایران و جهان این بود که دانش‌آموز حق ندارد با خودش موبایل و تبلت حمل کند. ولی بعد از شیوع ویروس کرونا، همه این قواعد دستخوش تغییر شد و فضای مجازی به‌عنوان یک ظرفیت برای ادامه آموزش کودکان و نوجوانان مطرح شد؛ در حالی که قبل از آن چنین امکانی وجود نداشت.» به همین دلیل، توصیه‌ها و راهبرد‌های قبل از شیوع کرونا در حال حاضر قابل استفاده نیست.

هر چند اهمیت صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در هر دو دوران یکسان است و تنها در روش‌ها تفاوت وجود دارد. باقری‌اصل معتقد است در دوران پساکرونا نظارت بر استفاده کودکان از فضای مجازی کار سخت‌تری است؛ چرا که به دلیل آموزش، دانش‌آموزان مجبور به استفاده از این فضا هستند. تا پیش از آن، رویکرد اصلی منع‌کردن بود؛ در حالی که الان دیگر منع در دستور کار نیست و تنها باید از فرصت‌ها استفاده کرد.

 والدین عزیز! شما متهمید!

دبیر شورای اجرایی فناوری اطلاعات می‌گوید، فضای مجازی پنجره‌ای را به یک دنیای وسیع باز می‌کند و همه مخاطراتی که در دنیای فیزیکی با محدودیت به سمت کودک و نوجوان می‌آمد، در دنیای مجازی با یک شیوه دیگر و به شکل گسترده‌تر به سمت آن‌ها می‌آید. مثلا در فضا‌های عمومی کودک در بیشتر مواقع با پدر و مادرش همراه است و تنها بودن کودک یک استثنا محسوب می‌شود، ولی در فضای مجازی این‌طور نیست و عملا هر‌کدام از اپلیکیشن‌ها می‌تواند زمینه ورود کودک و نوجوان را به فضایی فراهم کند که برایش خطراتی دارد. اما نکته مهم این است که چه باید کرد؟

به نظر باقری‌اصل، گذاشتن همه مسؤولیت به‌عهده حاکمیت شیوه درستی نیست. «رکن اساسی‌ای که کودک و نوجوان در آن حضور دارد، خانواده است. اولین قدم حاکمیت این است که مخاطرات فضای مجازی را برای خانواده‌ها شرح دهد و آن‌ها را نسبت به این پدیده آگاه کند. یکی از چالش‌هایی که در کشور ما وجود دارد این است که تقریبا با 10 سال تأخیر به این شدت وارد فضای مجازی شده‌ایم و مثلا نسل سوم و چهارم اینترنت همراه اول سال 94 به ایران وارد شد؛ در نتیجه نسلی که الان پدر و مادر هستند، عموما نسبت به کودک و نوجوان‌شان مهارت کمتری در استفاده از فضای مجازی دارند.

این شکاف نسلی باعث شده برخی کودکان و نوجوانان راهبر فضای مجازی در منزل‌شان باشند.» این کارشناس فضای مجازی معتقد است که در اولین گام باید توانمندی والدین را بالا برد چرا که رشد فعلی فضای مجازی حاصل تحولات 5-4 سال اخیر است و بسیاری از پدر و مادر‌ها نتوانسته‌اند خود را با این تغییرات همراه کنند. «در دوران جوانی و فراغت آنها، فضای مجازی بسیار محدودتر بود و شبکه‌های اجتماعی هنوز ایجاد نشده بودند. حدود 12 سال است که شکل کنونی شبکه‌های اجتماعی را داریم و چالش‌های فضای مجازی در حال حاضر با دهه‌های قبل متفاوت است.»

*آموزش برنامه‌نویسی؛ جایگزین مخاطرات فضای مجازی

باقری‌اصل گام بعدی را طبقه‌بندی سنی اطلاعات موجود در فضای مجازی می‌داند، چراکه ممکن است والدین یک کودک فرصت کافی برای بررسی و ارزیابی یک محتوا را نداشته باشند. «در این شرایط حاکمیت می‌تواند محتوا را طبقه‌بندی و خانواده‌ها را به سمت محتوای مناسب هدایت کند. آگاهی پدر و مادر‌ها فقط جنبه سلبی ندارد و ایجابی هم هست؛ آن‌ها صرفا نباید فرزندشان را از محتوا‌های نامناسب منع کنند و باید محتوای سالم در اختیار او قرار دهند.»

او می‌گوید صداوسیما، رسانه‌ها و آموزش‌وپرورش باید برای آموزش به خانواده‌ها فعال‌تر باشند. «در یک سال اخیر اتفاقاتی افتاده و والدین مجبور شده‌اند با ابزار‌های دیجیتال بیشتر کار کنند و این اتفاق توانسته شکاف نسلی را تا حدی ترمیم کند. از طرفی معلم‌ها هم با این فضا و مخاطرات آن آشناتر شده‌اند. مثلا شاید تا پیش از این با چالشی مانند تقلب آنلاین روبه‌رو نشده بودند.

یا این‌که پدر و مادر دانش‌آموز را در کلاس ببینند.» این کارشناس فضای مجازی می‌گوید: مدارس باید جلساتی درباره مخاطرات فضای مجازی برگزار کنند و آگاهی اولیا را افزایش دهند و در مرحله بعدی به آموزش کودکان و ارتقای مهارت‌های آنان می‌رسیم. «خوشبختانه شورای‌عالی آموزش‌وپرورش در حال آماده کردن سندی برای آموزش سواد دیجیتال در مدارس است که این مصوبه جلسه قبلی شورای اجرایی فناوری اطلاعات است.

ما وقتی داریم یک چیزی را منع می‌کنیم، باید برایش جایگزین داشته باشیم. بهترین جایگزین می‌تواند موضوعاتی مانند مهارت برنامه‌نویسی، کدنویسی، تفکر رایانه‌ای، الگوریتم و... باشد؛ مباحثی که بچه‌ها را با جنبه‌های مثبت فضای مجازی آشنا کند. برنامه‌ریزی شده که این مباحث از پیش‌دبستانی تا پایان متوسطه جزو دروس قرار بگیرد. در موضوعی مانند تفکر رایانه‌ای، مهارت‌هایی مانند تفکر تیمی و تفکر سیستمی هم وجود دارد که به درد آینده دانش‌آموزان می‌خورد.» او می‌گوید چنین اقداماتی دیرهنگام، اما مفید است.

 ضرورت سرعت‌عمل دستگاه‌های اجرایی

به نظر باقری‌اصل، فضای مجازی باید در خدمت هوشمندسازی کشور قرار بگیرد و دانش‌آموزان امروز می‌توانند آینده‌سازان کشور باشند. «اداره کشور نیازمند هوشمندی و مهارت دیجیتال است و این پنجره نسلی، فرصت بی‌نظیری است تا از آشنایی کودکان و نوجوانان با فضای مجازی، به نفع توسعه کشور استفاده کنیم. این پنجره نسلی یک منبع باارزش به حساب می‌آید و مهارت‌های دیجیتال می‌تواند این شکاف توسعه‌ای را برایمان پوشش دهد؛ بنابراین اقدامات سلبی و ایجابی باید در کنار هم صورت بگیرد.»

او به مسؤولیت سنگین خانواده‌ها و دستگاه‌های اجرایی اشاره می‌کند و معتقد است آموزش‌وپرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همه دستگاه‌های مسؤول در حوزه فرهنگ باید به میدان بیایند. «بزرگ‌تر‌ها دیگر چیز‌هایی را که قرار بود یاد بگیرند، یاد گرفته‌اند. الان باید روی کودکان سرمایه‌گذاری و آن‌ها را با مفاهیم مترقی اسلامی و مفاهیم توسعه بر اساس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت آشنا کنیم.»

باقری‌اصل تاکید زیادی بر سرعت‌عمل دارد و می‌گوید وقتی الان مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی آمده، باید از یک ماه قبل طبقه‌بندی سنی محصولات فرهنگی و رسانه‌ای را انجام می‌دادیم. «همین الان IPTV‌ها بخشی را برای کودکان گذاشته‌اند، ولی طبقه‌بندی سنی کاملی ندارند. نکته دیگر این است که من چطور می‌توانم با یک رمز عبور، قسمت‌های مربوط به بزرگسالان را از دسترس کودک دور نگه‌دارم؟ چنین امکانی وجود ندارد، با این‌که کار نرم‌افزاری سنگینی نیست و ما باید سریع‌تر بجنبیم.

به دلیل این‌که اثری که یک محتوای نامناسب در روح و روان یک کودک می‌گذارد، ماندگار است و وقتی چیزی در دسترس کودک قرار بگیرد، دیگر نمی‌توان او را از آن منع کرد. وقتی مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی آمده، یعنی سیاست‌گذار متوجه اهمیت موضوع شده است؛ بنابراین مجری هم باید ظرف مدت یک یا دو ماه ابزار‌های لازم را برای آگاه‌سازی پدر و مادر‌ها فراهم کند.» نکته دیگر این است که خطر فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان فقط در محتوای مبتذل و جنسی خلاصه نمی‌شود و خشونت، مسائل سیاسی، فحاشی و... هم نباید باعث آزار روحی کودکان شود.

 ویژگی‌های سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی

باقری‌اصل با توجه به مسؤولیت‌هایش بیشتر سند‌های کشوری با موضوع فضای مجازی را بررسی کرده و از این جهت فرد مناسبی برای ارزیابی سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی است. «این سند ویژگی‌های مطلوبی دارد و به نظر می‌رسد که جامع و مانع است. گله من به دوستان سیاستگذار این است که خیلی دیر شده، ولی به‌هر حال اتفاق خوبی است. این سند باید قبل از کرونا تصویب می‌شد. همین سند با همین کیفیت می‌تواند ما را به یک مسیر روشن ببرد.

الزامات اجرایی‌ای که در سند قید شده، باید به صورت روزانه پایش شود.» او می‌گوید تغییر و تحولاتی که از ارائه‌دهندگان خدمات مطالبه شده، تغییراتی نیست که نیازمند ماه‌ها فکر و برنامه‌ریزی باشد و فقط باید اجرا شود. «خیلی از خانواده‌های آگاه منتظرند تا محتوای مناسب در اختیار کودک‌شان قرار بگیرد. خیلی از خانواده‌ها هم نیازمند آموزش هستند و باید آموزش آن‌ها آغاز شود. این سند کفایت لازم برای سیاستگذاری را دارد و فقط نیازمند اجرا و پایش است. کودکانی که امسال به مدرسه می‌روند، اولین باری است که با فضای مجازی آشنا می‌شوند. این فرصت را نباید از دست داد. یک‌سال بعد دیگر این‌ها وارد فضایی که نباید بشوند، شده‌اند.

در چنین شرایطی دیگر نمی‌توان محتوا‌های نامناسب را از آن‌ها سلب کرد و اگر سلب کنی، احساس می‌کنند از حقی که برخوردار بوده‌اند، محروم شده‌اند.» این کارشناس فضای مجازی اعتقاد دارد هر روز تأخیر در اجرای سند، خسارت ایجاد می‌کند. باقری‌اصل در پایان به یکی از خطراتی اشاره می‌کند که در فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان وجود دارد و آن هویت‌های جعلی است. «کاربران برای شناسایی این افراد باید مهارت لازم را داشته باشند و اینجا حاکمیت هم نقش دارد و باید فضایی که به کودکان اختصاص دارد، سختگیری بیشتری برای احراز هویت انجام دهد و مانع فعالیت کاربران با هویت جعلی شود. کودکان نباید با هویت‌های جعلی ارتباط برقرار کنند، چون می‌تواند خطرات وحشتناکی به‌دنبال داشته باشد. والدین هم باید نسبت به این موضوع حساس باشند.»

 سند صیانت از کودکان و نوجوانان، اینترنت را محدود می‌کند؟

خدماتی که در شبکه ملی اطلاعات شکل گرفته و جایگزین مناسبی برای انواع خدمات خارجی است. «خوشبختانه ما می‌توانیم به‌واسطه این‌که ارائه‌دهندگان این خدمات داخل کشور هستند، با سیاست‌های خودمان این خدمات را به کودکان و نوجوانان برسانیم. به‌عنوان مثال، معادل خارجی آپارات می‌شود یوتیوب، یا معادل خارجی IPTV‌های ما می‌شود نتفلیکس. در کشور‌های خارجی طبقه‌بندی سنی محتوا‌ها و سیاستگذاری‌ها براساس فرهنگ آن کشور خاص است، ولی ما برای فرهنگ کشور خودمان نیازمند خدمات پایه کاربردی هستیم تا بتوانیم این خدمات را با سیاست‌های خودمان تطبیق دهیم. مزیت شبکه ملی اطلاعات اینجا روشن می‌شود.»، اما سؤال مهم این است که چنین خدماتی، مانع استفاده از فرصت‌های اینترنت می‌شود؟

«من چنین چیزی را در شبکه ملی اطلاعات ندیده‌ام. در همین سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی فاصله شبکه ملی اطلاعات و محتوای اینترنت مشخص می‌شود. به‌نظر من کودکان ما شایسته حمایت بیشتر هستند و باید سرویس‌های بهتری را برایشان فراهم کنیم که با سیاست‌های کشورمان سازگاری داشته باشد.» باقری‌اصل می‌گوید در این سند چیزی در جهت محدودیت وجود ندارد و صرفا بحث حمایت مطرح است.

«مثلا افراد زیر 18 سال حق داشتن سیمکارت به نام خودشان ندارند و این قانون کشور ماست. در این سند قید شده که فرصت دسترسی به سیمکارت را برای این افراد فراهم کنیم، ولی ویژه خودشان. من فکر می‌کنم کشور‌های غربی نسبت به کودکان‌شان خیلی سختگیرتر از ما هستند. برخلاف چیزی که تصور می‌شود، سختگیری زیادی دارند و برای استفاده کودکان از فضای مجازی، یک فهرست سفید در اختیارشان قرار می‌دهند و کودک در فضای لایتناهی اینترنت گم نمی‌شود.» او می‌گوید باید در ایران چنین فضایی را فراهم کنیم تا کودکان و نوجوانان بتوانند از فرصت‌های فضای مجازی در قالب محدودیت‌های لازم، استفاده کنند.