سهم زنان از شهر، تقریباً هیچ

سند جامع جنسیتی نیاز زیرساخت‌های شهری همدان

این روزها اگر سری به محیط‌های شهر در اغلب شهرهای ایران بزنید ایجاد فضاهای مختص به زنان در قیاس با فضاهای مردانه شهری تقریباً هیچ است و تا دلتان بخواهد، مردان از فضاهای آزادانه مختص به خود برخوردارند که همدان نیز از این قاعده مستثنی نیست.

حال‌آنکه جامعه شهری به لحاظ جنسیت، سهمی تقریباً 50، 50 میان زن و مرد دارد که باید میزان استفاده آزادانه از فضاهای عمومی شهر برای این دو گروه نیز سهمی برابر داشته باشد.

دراین‌بین درک کردن اهمیت زن و فضا در جامعه امروزی دشوار نیست. گسترش نقش و حضور زنان در تولید اجتماعی فضا در دهه‌های اخیر خود جای بحث بوده و هست و به تعبیر بهتر امروز جایگاه زنان در فضاهای اجتماعی در شهرها نیازمند بسترهای عمومی است بر کسی پوشیده نیست؛ بنابراین با اینکه تلاش شده فضاهای شهری با توجه به اصول شهرسازی بنا شوند، اما توجه نکردن به تفاوت بین جنسیت زن و مرد به اقتضای تفکر حاکم در شهرسازی و تفاوت‌های ظرف آن‌ها در استفاده از فضا، باعث شده مردان بیشتر از فضاهای عمومی شهر استفاده کنند و به تعبیر بهتر می‌توان این توصیف از شهر را تا حدودی ناشی از نگرش مردانه در ساخت شهر دانست.

در سال‌های اخیر وعده‌ها و البته تلاش‌هایی برای ایجاد فضاهایی مختص برای زنان در فضاهای شهری صورت گرفته که البته با ایجاد فضای عمومی برای زنان متفاوت است، ایجاد فضاهایی چون بوستان بانوان، خانه‌های شهربانو و غیره ازجمله این اقدامات است که اگرچه توانسته فضایی را مختص به زنان برای استفاده از فضاهای شهری ایجاد کند، اما هرگز نتوانسته زمینه را برای حضور آزادانه را فراهم کند.

دراین‌بین احترام به حقوق شهروندی یک زن برای اینکه بتواند به‌مثابه مردان از تمامی امکانات یک شهر استفاده کند، به‌طوری‌که این استفاده دور از شئونات نباشد، مسئله دیگری است که باید به آن توجه ویژه کرد. ناگفته پیداست که ایجاد فضاهای مختص به زنان نیز به میزان کم و در قیاس با فضاهای مردانه شهری بسیار اندک است.

حال‌آنکه مسئله حقوق شهروندی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های حقوق، سهم بسزایی در احساس عدالت اجتماعی و در نهایت توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارد، این در شرایطی است که حقوق شهروندی زنان در استفاده از فضاهای عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته و حتی در ساخت و ایجاد فضاهای شهری نیز مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد.

توجه به تفاوت نگرش و نیازهای زنان و مردان در فضاهای شهری، بی‌توجهی به نیازهای زنان در طراحی فضاها و اینکه چگونه برنامه‌ریزی و طراحی شهری می‌تواند پاسخگوی این نیازها باشد، از موضوعاتی است که معماران امروز شهری باید به آن توجه کنند زیرا به‌طور قطع بین عوامل مؤثر در مطلوبیت فضاهای شهری برای زنان، با حضور زنان در شهر و میزان رضایت آن‌ها از فضای شهری رابطه‌ای وجود دارد.

دراین‌بین در نظر گرفتن تفاوت‌های ظریفی که بین زنان و مردان وجود دارد، در عمده طرح‌های شهری به چشم نمی‌خورد؛ برای نمونه متناسب نبودن ابعاد و تناسبات مبلمان شهری با شرایط زنان، امری مشهود است، اگرچه نمی‌توان با قاطعیت گفت مبلمان موجود در شهرهای کنونی مختص مردان طراحی شده است اما می‌توان به جرأت گفت نیاز زنان در بسیاری از موارد در نظر گرفته نشده است. نمونه بارز نادیده گرفته شدن تفاوت‌های زن و مرد در طراحی فضا‌های مورد نیاز، نیمکت‌هایی است که در ایستگاه‌های اتوبوس نصب می‌شود؛ چراکه هم ارتفاع مناسب در آن‌ها رعایت نشده است و هم راحتی و آسایش لازم را ندارد.

این در حالی است که نیمی از استفاده‌کنندگان امکانات شهری بانوان هستند ولی مبلمان موجود کاربردی مردانه دارد، البته نباید فراموش کرد که برای این مهم عمدی در کار نبوده اما چون مردان در ایجاد این امکانات تصمیم‌گیرنده‌اند، ناخواسته آن‌ها را متناسب با وضعیت خود تعریف می‌کنند.

نکته اینجاست که زنان خصوصیات بیولوژیک، مسئولیت‌ها و نگاه متفاوتی در مقایسه با مردان دارند که در نوع ارتباط آن‌ها با فضا تأثیر می‌گذارد. آن‌ها تسهیلات خاصی را از فضا انتظار دارند که با خصوصیات جسمی و نیازهای عاطفی و روحی‌شان متناسب باشد و زندگی روزمره و فعالیتشان را تسهیل کند.

درواقع نباید این نکته را به فراموشی سپرد که بانوان از ارکان اصلی توسعه پایدار هستند و بدون مشارکت فعال آنان، توسعه به سرانجام نخواهد رسید، در سراسر جهان و به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه از نابرابری‌های بسیاری رنج می‌برند حال‌آنکه بهبود موقعیت زنان موجب مشارکت اجتماعی بیشتر آنان و در نتیجه پیشرفت جامعه می‌شود براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با طراح شهری و استاد شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

حسن سجادزاده با بیان اینکه مسئله حضور و تعامل بانوان با فضاهای شهری یکی از مسائل بسیار مهم در شهرسازی جدید است، گفت: درحال‌ حاضر توسعه این مسئله به‌عنوان یکی از چالش‌های شهری به بحث قشربندی فضایی در شهرها بازمی‌گردد.

وی تأکید کرد: چالش تنها مختص قشر بانوان نیست بلکه برای اقشار مختلف همچون کودکان، سالمندان و حتی افراد کم‌توان نیز زیرساخت‌های شهری با نواقص بسیاری روبه‌رو است.

دانشیار شهرسازی با اشاره به اینکه درواقع هریک از اقشار از دید خود در شهرهای امروز به‌نوعی بی‌عدالتی اجتماعی در شهرها را تجربه می‌کنند، ابراز کرد: درواقع این عزیزان همواره از نقص در زیرساخت‌های شهری گلایه‌مند هستند؛ البته نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد ملاحظات فرهنگی است.

سجادزاده، با بیان اینکه نمی‌توان برای طراحی شهر مختص زنان استاندارد خاصی قائل شد گفت: البته این استاندارد در سطح شهرسازی بین‌الملل نیز وجود ندارد زیرا زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی از شهری به شهر دیگر و از کشوری به کشور دیگر متفاوت است.

وی با تأکید براینکه بین شهرهای ما و شهرهای کشورهای توسعه‌یافته به لحاظ فرهنگی و اجتماعی تفاوت بسیار است، تشریح کرد: ما به لحاظ فرهنگی و اجتماعی درون‌گرا هستیم به این معنا که فضاهای شهری ما بیشتر جنبه کاری دارد تا جنبه تفریحی.

این استاد شهرسازی با اشاره به اینکه حتی حضور آقایان نیز در فضای شهری (خیابان، میدان و کوچه و غیره) به‌منظور انجام کار است و اگر از آن پرسیده شود که چرا در فضای عمومی حاضر هستید بدون استثنا عنوان می‌کنند که برای انجام کار در سطح شهر حاضر شده‌اند، ابراز کرد: درواقع فرهنگ درون‌گرا بعد سرگرمی و تفریحی را مختص فضای منزل کرده است.

سجاد‌زاده با بیان اینکه البته این درون‌گرایی یک واقعیت فرهنگی و هویتی است و نمی‌توان از آن به‌عنوان نقطه ضعف و یا قوت یاد کرد، افزود: اما آنچه حائز اهمیت است اینکه طی چند دهه اخیر بنا به تناسبات اجتماعی حضور بانوان همچون سایر نقاط جهان در فضاهای اجتماعی شهر و دیار ما نیز بیشتر شده و نمی‌توان به استناد این فرهنگ درون‌گرایی لزوم ایجاد زیرساخت‌های متناسب با جنسیت افراد را در شهرها نادیده گرفت.

وی افزود: نکته اینجاست که باید متناسب با ملاحظات فرهنگی و اجتماعی بستری در شهرها ایجاد کنیم که تعامل و حضور بانوان در فضاهای شهری به نسبت روند توسعه شهرها تقویت و در عین فراهم شود.

این استاد شهرسازی با تأکید براینکه چندین رویکرد در این بحث مطرح است، تشریح کرد: به‌عنوان‌مثال برخی وجود فضاهای مختص بانوان و ایزوله (مثل پارک بانوان) را در شهرهای ضروری تلقی می‌کنند که رویکرد این‌چنینی طبق تجارب موجود موفقیت‌آمیز نبوده است.

سجادزاده افزود: برخی نیز به هیچ و مرز و حریمی معتقد نیستند و اذعان می‌کنند که باید همچون کشورهای توسعه‌یافته حضور بانوان به هر شکلی در فضاهای شهری مورد پذیرش واقع شود حال‌آنکه این نگاه نیز به‌نوعی نگاه افراطی را به ذهن متبادر می‌کند که با فضای هویت فرهنگی و اجتماعی جامعه ما همخوانی ندارد.

وی با اشاره به اینکه درواقع دو نگاه عنوان شده نگاه‌های افراطی و تفریطی به‌حساب می‌آیند، ابراز کرد: در جامعه امروز قطعاً هیچ‌یک از این رویکردها جوابگو نیست.

دانشیار شهرسازی ادامه داد: با توجه به شرایط خانوادگی و الزامات فرهنگی و اجتماعی در شهرهای ما و به‌ویژه همدان به نظر می‌رسد بهترین مدل آن است که بتوانیم در بحث‌هایی همچون نورپردازی، تأمین امنیت شهری، حیات شبانه، حتی نوع مصالح و فضا بر روی نیازهای روانی و ذهنی بانوان به‌عنوان بستر توسعه پایدار در فضاهای شهری تأکید کنیم.

سجادزاده با تصریح بر اینکه باید در طراحی شهری روان‌شناسی بانوان در خصوص روان‌شناسی محیطی به‌عنوان یک رکن تلقی شود، ابراز کرد: این مهم در انتخاب رنگ، نوع مصالح، ارتفاع مبلمان شهری و فضایی و غیره مؤثر خواهد بود.

وی با تأکید براینکه نقش روان‌شناسی بانوان در طراحی فضای سبزی به‌عنوان نیمی از مخاطبان جامعه شهری نیز نباید مورد بی‌مهری قرار گیرد، ابراز کرد: برای تحقق این موضوع همچون کلیه مباحث مرتبط با حوزه شهر نیازمند سند جامع هستیم که از سوی نخبگان طراحی شهری تدوین و توسط مدیران مرتبط با حوزه زیرساخت‌های شهری مورد استناد و ملاک عمل در اجرا قرار گیرد.

دانشیار دانشکده هنر معماری همدان از سند مورد نیاز با عنوان سند جامع جنسیتی در طراحی شهری یاد کرد و افزود: این ملاحظات باید در مقیاس فضا از محله گرفته تا فضاهای شهری و در موضوعات مختلف همچون عناصر و معابر شهری همچون میادین و نماهای ساختمانی و مبلمان و غیره مورد توجه قرار گیرد.

سجادزاده با اشاره به اینکه مطالعات این سند در سطح دانشگاهی وجود دارد، خاطرنشان کرد: باید این مطالعات را ضابطه‌مند و قانونمند کرد تا در اجرا بتوان به تحقق آن امید بست.

وی با بیان اینکه در حال حاضر تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله بسیار است تشریح کرد: متأسفانه در حال حاضر این‌گونه مسائل به‌هیچ‌وجه در اولویت برنامه‌ریزان شهری نیست.

استاد شهرسازی با اشاره به اینکه در حال حاضر همدان به لحاظ‌ دارا بودن زیرساخت‌های مختص بانوان در سطح کشور از شرایط متوسطی برخوردار است اما در مقایسه با کشورهای درحال‌توسعه آنچه موجود است از آنچه باید باشد بسیار عقب است، تشریح کرد: با توجه به زیرساخت سبز موجود در همدان و نیز وجود فضاهای عمومی مناسب فرصت برای تقویت این مهم فراهم است.

سجادزاده ادامه داد: البته بنا به شرایط اقلیمی و فرهنگ درون‌گرای همدان همچنان برخی محدودیت‌ها وجود دارد که می‌توان برای آن‌ها رویکرد کارشناسی ارائه کرد گفت: در بحث پارک‌های شهری همدان بستر برای تغییر وجود دارد و حتی در برخی از آن‌ها طی چند سال اخیر شاهد ایجاد برخی زیرساخت‌های متناسب با نیاز بانوان بوده‌ایم.

وی با تأکید براینکه وجود این زیرساخت‌ها در شهر همدان به‌صورت نقطه‌ای و جزیره‌ای است خاطرنشان کرد: تا بدل شدن این فرآیند به یک فرهنگ عامه فاصله بسیار است.

این کارشناس حوزه شهر ادامه داد: این رویکرد باید در تمام مناطق شهری در دستور کار برنامه‌ریزان شهری قرار گیرد و تنها مختص یک منطقه از شهر نباشد اذعان کرد: تأسف‌بارتر اینکه این مهم حتی در طرح جامع شهری که در حال تدوین است نیز سهمی ندارد و درواقع توجهی به 50 درصد از جامعه در فضاسازی شهری نشده است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد در شهری همچون همدان برخی فضاهای شهری به‌گونه‌ای است که زمینه ترس بیشتری را فراهم می‌آورد. روشنایی اندک خیابان‌ها، کافی نبودن خدمات حمل‌ونقل، جانمایی غلط و یا فاصله زیاد پل‌ها، رنگ‌های نازیبا، زمان‌بندی نامناسب حمل‌ونقل، نبود شبکه دسترسی مناسب، ترسناک بودن فضای شهری در شب، ساختمان‌های در حال ساخت و رها شده، زیر پل‌های شهری، پل‌های هوایی پوشیده شده با آگهی تبلیغاتی، املاک کنج‌ها و ساختمان‌های متروکه، از فضاهای بی‌دفاعی هستند که در گوشه و کنار شهر به چشم می‌خورند و از میزان امنیت و اعتماد مردم، به‌ویژه زنان که بیشتر مستعد احساس ناامنی‌اند، می‌کاهد و یا متناسب نبودن طرح و ابعاد مبلمان شهری با شرایط زنان، امری مشهود است.

بنابراین آن‌چنان‌که در مقدمه عنوان شد گرچه نمی‌توان با قاطعیت اظهار کرد که مبلمان موجود در شهر مختص مردان طراحی شده، اما می‌توان به جرأت گفت که نیاز زنان در بسیاری از موارد، در نظر گرفته نشده است. بدیهی است که الگوهای رفتاری زنان و مردان در مکان‌ها و فضاهای شهری یکی نیست و به همین دلیل نمی‌توان به شیوه یکسان به نیازهای آنان در هنگام کار، رفت‌وآمد، حمل‌ونقل، ورزش، تفریح و استراحت پاسخ گفت؛ تمام این عوامل مهم‌ترین دلایل نارسایی فضای شهری برای بانوان است که برای رفع آن‌ها باید از دریچه نگاه یک زن به مدیریت شهری نگریست.