فضای سبز شهری همدان؛ از تبلیغ تا واقعیت

هرچند عبارت فضای سبز کم‌تر از نیم‌قرن است که در فرهنگ و ادبیات شهرسازی جهان نمود پیدا کرده با این حال در همین مدت و در بسیاری از نظریات مطرح شده در خصوص پایداری شهری، برنامه‌ریزی در خصوص افزایش سطح سرانه، توزیع نامناسب و نیز طراحی فضاهای سبز شهر از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار شده زیرا این امر یکی از راهکارهای بسیار مؤثر در دستیابی به شهرهای سالم و سرزنده و افزایش کیفت زندگی شهروندان از مقیاس محله گرفته تا سطح مناطق شهری و حتی کشوری است.

همچنین این موضوع یکی از مهم‌ترین جنبه‌های اصلی در سیستم زیباسازی، کیفیت مبلمان شهری و گذران اوقات فراغت شهروندان هم محسوب می‌شود؛ بنابراین در این راستا احداث فضاهای سبز شهری در بیشتر کشورهای دنیا به‌مثابه یکی از نمودهای نوسازی، توسعه و پیشرفت مورد توجه واقع شده، مقوله‌ای که به دلیل اهمیت ذاتی از منظر صاحب‌نظران و برخورد علمی‌تر و هنری‌تری را طلب می‌کند.

البته به‌جز موارد فوق فضاهای سبز به‌عنوان ریه‌های تنفسی جزء ضروری و لاینفک پیکره شهر‌ها در متابولیسم آن‌ها (کاهش آلودگی هوا و صوتی، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار و...) نقشی اساسی را نیز دارا است که هرگونه نقصان در آن‌ها می‌تواند اختلالاتی جدی را در روند حیات شهرها به وجود آورد.

به دیگر معنا شهر‌ها به‌عنوان کانون‌های تمرکز فعالیت و زندگی انسان‌ها برای اینکه بتوانند پایداری خود را تنظیم و تضمین کنند چاره‌ای جز پذیرش ساختار و کارکردی متأثر از سیستم‌های طبیعی و به‌صورت خاص فضاهای سبز ندارند زیرا آلودگی‌های ناشی از صنایع و فنّاوری، بسیاری از شهر‌ها را به جهنمی برای ساکنان آن تبدیل کرده است.

موضوع اینجاست که توسعه بی‌رویه شهر‌ها به‌صورت افقی و عمودی باعث تخریب طبیعت شده است. طبیعت و فضای سبزی که سال‌ها به‌عنوان قلب تپنده‌ زیست‌گاه‌های بشری ایفای نقش می‌کرد و بهترین محل و موقعیت ایجاد شهر‌های نخستین بود حالا اما با بی‌توجهی ساکنان شهر رو به افول و نابودی گذاشته بنابراین با توجه به این بحران‌ها (آلودگی‌های صوتی، آلودگی‌های هوایی و فشارهای روانی و درنتیجه زندگی در میان ازدحام ساختمان‌های سنگی، ترافیک‌های شدید و تردد انواع وسایل حمل‌ونقل در گستره شهرهاست که لزوم توجه به این منافذ تنفس شهری بیشتر احساس می‌گردد.

بنابراین با توجه به کارکردهای مهم فضای سبز شهری و نقش مهم آن‌ها در توسعه پایدار شهری درمی‌یابیم که ایجاد و توسعه فضای سبز مطلوب یگانه راه‌حلی است که علاوه بر ارتقای کیفیت منظر شهر در مقولات زیبایی‌شناسی و ادراک می‌تواند از تخریب اقتصادی و فیزیکی افت کیفیت زندگی، آلودگی، تراکم و کوچ طبقه متوسط از مرکز شهر پیشگیری کند و سرزندگی را به مناطق مرکزی شهر و پیرامون آن بازگرداند.

  سهم ما از کیک فضای سبز...

و اما از آنجا که فضاهای سبز شهری هم از دیدگاه تأمین نیاز‌های زیست‌محیطی شهرنشینان و هم ازنظر تأمین فضاهای فراغتی و بستر ارتباط و تعامل اجتماعی آن جایگاهی در خور اهمیت دارد به‌عنوان جزئی از بافت شهرها و نیز بخشی از خدمات شهری باید ازنظر کمی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر و ساختمان‌ها، با توجه به شرایط خیابان‌ها و جاده‌ها و نیاز‌های جامعه ازلحاظ روانی، گذران اوقات فراغت، نیازهای بهداشتی و اکولوژیکی شهر ساخته و توزیع گردد تا بتواند، بازدهی زیست‌محیطی مفید و مستمری داشته باشد.

البته از منظر کارشناسان و صاحب‌نظران و جدا از موضوعات پیش گفته اما نکته‌ای که در خصوص ایجاد فضای سبز از اهمیت بالایی برخوردار بوده و باید مدنظر قرار گیرد مقوله مکان‌یابی و دسترس به آن‌هاست به این مفهوم که همان‌طور که در ساخت فضاهای سبز شهری علاوه بر آنکه باید به موضوعات اقلیمی، جغرافیایی زیست‌محیطی و به‌خصوص عدالت توزیعی به نسبت جمعیت مناطق و محلات شهری دقت گردد باید طراحی این فضاها به‌گونه‌ای باشد که از چهار جهت به شبکه ارتباطی دسترسی داشته باشند تا بدین طریق هم جمعیت بیشتری از آن استفاده کند و هم امکان نظارت اجتماعی و امنیت پارک افزایش یابد. درعین‌حال برای رفت‌وآمد عموم مردم بدون مانع باشد، بنابراین مفهوم فضای سبز تنها می‌تواند برای آن نوع فضاهای سبزی اطلاق شود که برای گذران اوقات فراغت، بازی و تفریح مهیا شده‌اند بنابراین فضاهای سبز عمومی دیگر مانند فضای سبز میدان‌ها، بلوارها و حاشیه خیابان‌ها و جز این‌ها را در برنمی‌گیرد و نباید به‌عنوان سرانه شهری مورد محاسبه قرار گیرند.

حالا اما درحالی‌که به گفته مسئولان تعیین سطح و سرانه کاربری فضای سبز در ایران، بر اساس استانداردهای مورد استفاده در کشورهای دیگر بوده و در مقایسه با شاخص تعیین‌شده از سوی محیط‌زیست سازمان ملل متحد برای هر نفر 20 تا 25 مترمربع باید باشد با وجود این، در شهرهای مختلف کشور ما این رقم، با توجه به ویژگی‌های متفاوت جغرافیایی و اقلیمی آن‌ها، با اختلاف تأمل‌برانگیزی همراه است.

اینکه بر اساس اعلام وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و قابل قبول فضاهای سبز شهری در شهرهای ایران در خوش‌بینانه‌ترین حال فقط بین هفت الی 12 مترمربع برای هر نفر است که میزان آن را نیز طرح‌های مصوب هر یک از شهرها تعیین می‌کند که قطع یقین از این میزان هم کمتر است بنابراین طبیعی است که بپذیریم بسیاری از شهرهای کشور ما به لحاظ توزیع فضای سبز شهری از وضعیت مناسبی برخوردار نمی‌باشند و با استاندارهای محیط‌زیست اعلام‌شده از سوی سازمان ملل متحد چه به لحاظ کمی و چه کیفی فاصله بسیار زیادی دارد.

  تعارض و تناقض در میزان سهم سرانه فضای سبز...

و اما هرچند به گفته مسئولان و طبق گزارش شهردار و شورای اسلامی شهر همدان میانگین فضای سبز شهری در همدان به ازای هر نفر نزدیک به 11 متر بوده که از میانگین کشوری بالاتر است اما با توجه به اینکه گاهی مسئولان در مدل تعریفی خود از فضای سبز دچار اشتباه شده و عنوان می‌کنند سرانه فضای سبز شهر همدان بدون احتساب باغ‌ها در حال حاضر 11.5 مترمربع و با احتساب باغ‌ها ٣٠ مترمربع است بنابراین شاید دیگر لازم به گفتن نباشد که در تابعی از کل کشور و در استان همدان نیز سهم سرانه شهروندان از فضاهای سبز شهری رقم بالایی نیست.

هرچند اگر به گفته آن‌ها بیش از ٦٥٠ هکتار فضای سبز در قالب 150 پارک کوچک و بزرگ در سطح شهر همدان وجود داشته و یا با هدف افزایش سرانه فضای سبز شهری و ایجاد زیبایی بصری اقدام به احداث پارک‌های فرا منطقه‌ای نموده باشیم؛ زیرا به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران در طرح‌های جامع و تفصیلی شهر که افق دوردست شهر را در فضای سبز اعلام کرده بود لکه‌های بسیاری وجود دارد که باید سبز می‌شده اما هنوز سبز نیست بنابراین صرف اعلام یک عدد نمی‌تواند گویای سقف فضای سبز موجود در شهر باشد بلکه باید تعاریف مختلف نیز در آن لحاظ شده باشد و مرجعی رسمی نیز آن را تأیید کرده باش.

درعین‌حال نباید فراموش کرد که هرچند مدیریت شهری در سال‌های اخیر اقداماتی جهت توسعه فضای سبز شهر داشته اما متأسفانه هنوز شهر همدان بسیار در موضوع فضای سبز دچار کمبود است و می‌بایست در جهت کسب درکی بهتر از شرایط موجود مدیران شهری استانداردهای فضای سبز را در سطح جهان مورد بررسی قرار داده و با مقایسه آن با داشته‌های موجود به این ارزیابی برسند که در مقایسه با دیگر شهرها و در موضوع فضای سبز همدان در چه جایگاهی قرار دارد؟

حالا البته اگر به موضوع عدالت توزیعی کمی این‌گونه فضاهای به نسبت مناطق شهری نیز دقت کرده و به‌دنبال راستی‌آزمایی در خصوص کیفیت واقعی آن‌ها به‌عنوان محلی مناسب برای گردش و تفرج و گذران اوقات فراغت با لحاظ نمودن مؤلفه‌ای مثل دارا بودن معیارهای سلامت و بهداشت و ایمنی باشیم که قطعاً داستان چیز دیگری از آب در خواهد آمد.

همچنین نباید ازنظر دور داشت درحالی‌که امروزه در بیشتر کشورهای دنیا و از منظر متدولوژیک طراحی فضاهای سبز شهری با تغذیه از آبشخورهای اکولوژی، محیط‌شناسی، باغبانی، محیط‌زیست، جامعه‌شناسی مهندسی و معماری و شهرسازی به‌صورت بین‌رشته‌ای دارای هویت خاص خود شده اما در کشور و متعاقباً شهر ما هنوز مقوله فضای سبز دارای برنامه‌ریزی؛ هدف‌گذاری و حتی ساز و کار تخصصی مشخصی هم نیست و عموماً ذیل برنامه‌های جاری شهرداری‌ها بدون توجه به اینکه به لحاظ مکان‌یابی، مرکزیت و سلسله‌مراتب دسترسی و ساختاری و کالبدی متناظر محیطی خود دارای انطباق قابل قبولی باشند در حال اجرا و نگهداری هستند.

  میزان رضایتمندی از صفر تا صد...

فضای سبز به‌ویژه پارک‌های شهری، به‌عنوان عنصر اصلی در اوقات فراغت و آرامش‌بخشی به شهروندان امروزه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند با این حال آنچه در خصوص آن‌ها مهم است میزان رضایت شهروندان از کیفیت توزیع و پراکنش این پارک‌ها و همچنین کیفیت تأسیسات و خدمات ارائه‌شده در آن‌ها است.

در واقع فضاهای سبز شهری همواره از دو بعد کارکردی و بصری مورد توجه و اهمیت هستند؛ بنابراین زمانی که در این مقوله زمینه‌های رضایت شهروندان فراهم شود مدیریت شهری توانسته تا سلامتی جسم و روح شهروندان را تا حد قابل قبولی تأمین و تضمین کند؛ زیرا اصطلاح زیبایی در چشمان بیننده است و میزان رضایت فرد از خدمات و کمی و کیفی بستگی به نوع فرهنگ، ادراک فرد، آگاهی شهروندی و عوامل گوناگون دارد؛ بنابراین برای تأمین رفاه و رضایت شهروندان در طراحی شهری و زیباسازی باید همه عوامل را در نظر گرفت موضوعی که در شهر ما همدان و به‌رغم پتانسیل بالای آن در قطب سازی گردشگری و یا ارتقای سطح کمی و کیفی شهروندان چندان قابل قبول نیست و انتظارات بیشتری از مسئولان و مدیران شهری تازه‌نفس می‌رود.

و اما در گفت‌و‌گوی خبرنگاران سپهرغرب با تعدادی بالغ‌بر 100 نفر از شهروندان همدانی (مذکر و مؤنث در طیف‌های سنی کودک، نوجوان، جوان، میانسال و پیر) در خصوص کمیت و کیفیت فضای سبز شهری سهولت در دسترسی، تعداد و گستره، زیبایی و رسیدگی، عدالت در توزیع؛ و خدمات زیرساختی بهداشتی گیاهی و تفریحی... این‌گونه مطرح می‌شود که:

-تقریباً همه این شهروندان براین باورند که شهر همدان نیاز وافری به افزایش تعداد و گستره پارک‌ها و فضاهای سبز داشته و با توجه به افزایش جمعیت دیگر کفاف همه مراجعان را نمی‌کند.

-از دیدگاه 90 نفر پرسش‌شوندگان (به‌جز کودکان) باید در خصوص موضوع توزیع عادلانه فضاهای سبز در گستره شهر تجدیدنظر شود و به حاشیه‌ها و مناطق میانی هم توجه بیشتری معمول گردد.

-از دیدگاه 88 نفر از پرسش‌شوندگان مردم همدان به دو علت (حسب عادت و فقدان فضای مناسب در دسترس دیگر) عموماً به یکی دو فضای سبز موجود می‌روند که همین امر باعث شلوغی بیش‌ازحد آن‌ها می‌شود. تقریباً همه این پرسش‌شوندگان به‌جز یکی دو پارک مشهور در همدان نتوانستند فضای سبز دیگری را نام برده و معرفی کنند.

از دیدگاه 87 نفر زیرساخت‌های بهداشتی و خدماتی موجود در همین یکی دو فضای موجود هم باید افزایش یابد مضاف براینکه ازلحاظ کیفی هم وضعیت قابل قبولی ندارند. آن‌ها معتقدند که مدیران باید در خصوص تخصیص اعتبارات و نگاه به فضاهای سبز عادل‌تر باشند.

همین گروه معتقدند که فضاهای سبز مناطق پایین‌شهر چندان مورد توجه نبوده و بیشتر اعتبارات معطوف یکی دو پارک خاص در شهر می‌شود که این به لحاظ عدالت و حقوق شهروندی جای تأمل دارد.

-به اعتقاد 84 نفر فقدان پوشش گیاهی قابل قبول (زیبا و منطبق با اقلیم) در بسیاری از بوستان‌ها و فضاهای سبز شهری همدان کاملاً محسوس است و باید به آن نگاه علمی‌تری کرد. به‌خصوص در پارک مردم که بسیار پیر و فرتوت شده است.

- مقوله فقدان یا نقص در روشنایی، سایبان و صندلی، آبخوری، وسایل بازی استاندارد برای کودکان و حتی بزرگ‌سالان و فقدان جای پارک خودرو ازجمله موضوعات و مشکلاتی است که در حال حاضر در اکثر فضاهای سبز شهری همدان دیده و حس می‌شود.

-از دیدگاه 69 نفر حضور و پرسه معتادان و موادفروشان و به‌خصوص افراد ناهنجار بزرگ‌ترین عامل ناامنی در پارک و فضاهای سبز همدان است همین گروه با اشاره به اینکه فقدان گشت‌ها پلیس باعث شده تا برخی فضاهای سبز رسماً به پاتوق معتادان تبدیل شود خواستار برخورد با این گروه هستند.

-از منظر 61 شهروند همدانی هنوز نگاه تخصصی، واقعی و کاربری به مقوله پارک‌های تخصصی (بانوان کودکان سالمندان) نشده و یکی دو فضای موجود هم بیشتر در حد یک نام است تا فضایی کاربردی و قابل قبول.

-از منظر تعدادی از شهروندان همدانی سیما منظر بسیاری از فضاهای موجود، بی‌روح بوده و اساساً نگاه هنری در آن‌ها بسیار کم است؛ مضاف براینکه به دلیل خشک‌سالی عدم آبیاری و مراقبت بیشتر آن‌ها نیز چندان مقبول طبع نیستند. همچنین عدم آبیاری به‌موقع بی‌توجه به کاشت درختان و گونه‌های جدید، ترمیم دیرهنگام تخریب‌ها و مشکلات زیرساختی مهم‌ترین مشکلات بوستان‌های کوچک در محلات است.

از منظر 53 شهروند ساخت پارک‌های فرامنطقه‌ای شاید به‌ظاهر پرمسما و برای تبلیغات سوژه خوبی باشد اما در حال حاضر به لحاظ استفاده و دسترسی بسیار دور و ناایمن هستند.

در این میان تعدادی بالغ‌بر 10 کودک نیز ضمن گلایه از دوری پارک به منزل آن‌ها و عدم دسترسی آسان، کمبود وسایل بازی را مهم‌ترین دغدغه خود عنوان کردند.

برای این کودکان در حال حاضر جذاب‌ترین پارک به لحاظ لوازم تفریحی پارک مردم است که البته بزرگ‌ترها اجازه استفاده به آن‌ها نمی‌دهند.