تأثیر کیفیت فضاهای عمومی شهری بر رضایت شهروندان

رشد کیفیت فضاهای عمومی شهری می‌توانند به فضای شهری روح ببخشد و به عنوان یکی از راهبردهای سازنده شهرسازی پایدار به شمار آید. در فضاهای شهری است که زندگی اجتماعی جوامع در درون آن و در چارچوب کالبدی خاص شکل می‌گیرد، توجه و تاکید بر فضاهای شهری در برنامه‌ریزی و طراحی شهری برای ارتقای کیفیت محیط از اهمیت خاصی برخوردار است.

علاوه بر این، کیفیت مکان با مشخصات فیزیکی جوامع تعریف می‌شود؛ به گونه‌ای که برنامه‌ریزی، طراحی، توسعه و نگهداری، کیفیت زندگی شهروندان و بازدیدکنندگان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بر همین اساس، امروزه مدیران و برنامه‌ریزان شهری توجه بسیاری به مراکز شهری و راهکارهای مبتنی بر لزوم ارتقای کیفیت زندگی دارند، زیرا مطلوب بودن کیفی فضاهایی که زمینه ظهور و بروز فعالیت‌های جمعی و عمومی و برپایی آئین‌ها، عامل هویتی شهرها و تجلی‌گاه باورها و تفکر آنها و شیوه زیست مردم بوده‌اند در احساس، ادراک، و بازنمایی پدیده‌ها در عرصه ذهنی انسان تأثیری غیرقابل انکار دارد. در این خصوص، برنامه‌ها و طرح‌های مختلفی در شهرهای گوناگون برای بازپیرایی مناظر شهری در ابعاد و موضوعات مختلف ارائه شده است. ارتقای کیفیت زندگی شهروندان می‌تواند تا حد زیادی رضایت شهروندی را به دنبال داشته باشد که یقیناً موارد زیادی وجود دارد که رضایت شهروندی می‌تواند سبب ایجاد آن شود.

 نه به اقدامات نمایشی!

«زهرا همتی» دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت مالی در خصوص تأثیر کیفیت فضاهای عمومی شهری در میزان رضایت شهروندان می‌گوید: قاعدتاً در هر نقطه از کشور و حتی در اقصی نقاط جهان، اولین فاکتور برای رضایت یک شهروند از شهر و مدیران شهری، کیفیت فضاهای عمومی شهر مانند بوستان‌ها، پارک‌ها، معابر و پیاده‌راه‌ها است.

وی می‌افزاید: اگر مدیریت شهری به صورت کارشناسی شده در بازه‌های زمانی مختلف بر کیفیت این فضاها نظارت و از فرسودگی آن جلوگیری کند و بر توسعه آنها اهتمام داشته باشد می‌تواند رضایت بسیار بالای شهروندان را کسب و به واسطه آن برای سایر پروژه‌های شهری حمایت و مشارکت شهروندان را جلب کند. در غیر این صورت با نداشتن رضایت شهروندان، قطعاً اولین آسیب و ضربه متوجه شهر و پس از آن مدیران شهری خواهد بود که باید به طور مداوم با وعده‌ها پاسخگوی نارضایتی‌ها باشند. شهروندان به واسطه نداشتن اعتماد و تغییر دیدگاهشان نسبت به مدیریت شهری و انباشت نارضایتی، دیگر حمایت و مشارکتی در زمینه رشد و توسعه شهر نخواهند کرد که این اتفاق بزرگترین خسارت برای یک شهر و مدیریت شهری آن محسوب خواهد شد.

این کارشناس تصریح می‌کند: امروزه به واسطه گسترش فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، سطح آگاهی شهروندان بسیار بالاست و یک مدیر شهری با اقدامات سطحی همراه با تبلیغات گسترده آن و شعارهای نمایشی در راستای بهبود کیفیت و توسعه فضاهای عمومی شهر نمی‌تواند به اقناع افکار عمومی بپردازد. شهروندان به سرعت نارضایتی خود را از این دست مدیران و روش کاری آنها با استدلال و دلایل کارشناسی در قالب کمپین و صفحات و گروه‌های مجازی و یا انجمن‌ها و سمن‌ها به مراجع بالا دستی اعلام می‌کنند.

وی خاطرنشان می‌کند: روزانه در کشور اتفاقاتی رقم می‌خورد و تعدادی از مدیران شهری در شهرهای مختلف باعث رنجش و نارضایتی شهروندان می‌شوند؛ مدیران شهری باید با مشاهده اینگونه اتفاقات از آنها عبرت گرفته و برای توسعه و عمران و آبادانی شهرها و افزایش کیفیت فضاهای عمومی آن، تفکر و دیدگاه خود را به برنامه‌ریزی دقیق و مدون و کار کارشناسی و با حساب و کتاب معطوف کنند که این مهم هم باعث ایجاد رضایت بالای شهروندان خواهد شد و هم موجب مشارکت و حمایت آنها در انجام سایر وظایف مدیران شهری می‌شود.

 شهر متعلق به همه شهروندان آن است

«مهرداد صفاری» کارشناس مسائل اجتماعی و دانشجوی ارشد جامعه شناسی با بیان اینکه همراه و دخیل کردن شهروندان در تمامی امور شهر می‌تواند بزرگترین رمز موفقیت مدیران شهری برای پیشبرد امور شهر باشد، می‌گوید: اگر یک مدیر شهری می‌خواهد رضایت شهروندان را به طور کامل کسب کند و از حمایت آنها برخوردار باشد، باید با ابزارهای مختلف از جمله ابزارهای ارتباطی، شهروندان را در هر موضوعی از جمله موضوع کیفیت فضاهای عمومی شهری از همان مرحله طراحی تا برنامه‌ریزی و اجرا برای بهبود و توسعه پایدار، همراه و دخیل کند.

وی می‌افزاید: متأسفانه اغلب مدیران شهری در کشور ما بدون اینکه شهروندان را در جریان بهبود کیفیت فضاهای عمومی شهر و توسعه آن قرار دهند و نیازسنجی کنند، به نظر تعدادی کارشناس بسنده کرده و عملیاتی را اجرایی می‌کنند که در نهایت به جای رضایت شهروندان، سیل انتقادات را روانه آنان می‌کند.

صفاری با تاکید بر اینکه یک شهر متعلق به همه شهروندان آن است، می‌افزاید: اکثریت مدیران شهری برای اینکه پروژه‌ای را در یک نقطه از شهر کلید بزنند و یا عملیات بهبود و توسعه فضایی در یک منطقه از شهر را اجرایی کنند فقط تعدادی انگشت شمار از شهروندان آن منطقه را برای مشورت و همراهی دعوت می‌کنند و خود را از نظرات و پیشنهادات سایر شهروندان آن منطقه و سراسر شهر محروم می‌کنند. بنابراین پروژه‌ای که کلید می‌خورد و عملیاتی که اجرایی می‌شود بعد از مدتی مورد انتقاد و نارضایتی اکثریت شهروندان آن منطقه و سپس شهروندان سراسر شهر می‌شود و بر اعتماد و رضایت عمومی اثر منفی و مخربی می‌گذارد.

 مدیریت شهری؛ کیفیت فضاهای عمومی شهر و رضایت شهروندی

«علی‌اکبر بنی‌اسدی» مدیر سابق مرکز آموزش‌های شهروندی سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری و مدیر ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری سمنان می‌گوید: لذت از زندگی یک مفهوم ذهنی است که از طریق مفاهیمی چون رفاه ذهنی، رضایت‌مندی از زندگی و شادی مطرح می‌شود البته باید توجه کرد که مفهوم رضایت‌مندی از زندگی، یک مفهوم قابل تعریف و معلول یک تجربه درک شده است.

وی می‌افزاید: از طرفی باید توجه داشت که واژه رضایت‌مندی مفهوم محتمل و واقعی‌تری برای سیاستگذاری و تصمیم‌گیری است. رضایت‌مندی شهروندان را می‌توان عکس‌العمل مؤثر شهروندان به عملکرد سازمان شهرداری دانست البته مقوله رضایت از مباحث مدیریتی جدا است؛ اصولاً عملکرد سازمان‌ها نقش بسیار مهمی در ایجاد رضایت یا نارضایتی دارد.

مدیر ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری سمنان تصریح می‌کند: در عملکرد سازمانی، رفتارهایی وجود دارد که باعث نگرش‌های مثبت و منفی شهروندان نسبت به سازمان (شهرداری) می‌شود، اگر چه عملکرد سازمانی طیف بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود، اما هدف نهایی همه این رفتارها، ارتباط بین سازمان و رضایت‌مندی شهروندان است، زمانی که عملکردهای شهرداری بتواند نیازهای شهروندان را برآورده سازند، رضایت‌مندی شهروندان ایجاد می‌شود.

وی می‌افزاید: کیفیت محیط شهری شامل شرایط زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی- فضایی محیط شهری که نشان دهنده میزان رضایت یا نداشتن رضایت شهروندان از محیط شهری است و تا حد زیادی در کیفیت زندگی شهروندان نقش دارد.

بنی اسدی اظهار می‌کند: کیفیت زندگی شهری به عنوان مفهومی که دارای ابعاد چندگانه است، حوزه‌های مختلفی را در گستره خود جای داده است و در دو سطح خرد و کلان تعریف می‌شود. سطح خرد شاخص‌هایی نظیر ادراکات, کیفیت زندگی فردی را شامل می‌شود. کیفیت فضاهای عمومی شهری سنجشی برای ارزیابی شرایطی از محیط مسکونی که برای زندگی شهری حداقل مطلوبیت را به همراه دارد، است و از عوامل مؤثر بر آن می‌توان از میزان و نحوه خدمات رسانی اجتماعی، چگونگی سلسله مراتب در کاربردهای عمده و خدماتی شهر، امنیت اجتماعی در فضاهای شهری، نحوه دسترسی به فضاهای شهری، مکان قرارگیری کاربری‌ها و فضاهای اصلی شهر در بستر شهر، محیط زیست شهری، عملکرد بخش‌های مختلف در شهر، فعالیت‌های در جریان در محیط شهری و توجه به هویت و فرهنگ بومی ساکنان را نام برد.

وی با بیان اینکه مشارکت به عنوان اساسی‌ترین عنصر در دستیابی به اهداف توسعه شهری دارای اهمیت خاصی است، می‌گوید: هرچه توده جامعه مشارکت بیشتری در امور خود داشته باشند، امکان کسب موفقیت فراهم شده و اقشار پایین و محروم جامعه از نتایج مشارکت و فواید حاصل از توسعه بهره‌مند می‌شوند.

مدیر ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری سمنان خاطرنشان می‌کند: مشارکت شهروندان در هر یک از مراحل و انواع طرح‌های عمرانی، سبب بهبود شرایط عمومی، توزیع قدرت و بالا رفتن سطح امید به زندگی می‌شود همچنین سیستم تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و مدیریت دولتی متمرکز را به سمت مدیریت محلّی و از پایین به بالا (توسعه مشارکتی) با توجه به نیازها، امکانات، توانمندی‌ها و اولویت‌هایشان سوق می‌دهد، هرچند که عوامل اجتماعی از قبیل انسجام اجتماعی، فضای شهری، تجانس فرهنگی، سابقه سکونت و خاستگاه اجتماعی، این میزان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

وی می‌گوید: توجه به برنامه‌ریزی و ایجاد فضاهای مناسب تعامل در شهرها از آن جهت اهمیت خاص می‌یابد که در شهرهای کشور، عرصه‌های جمعی و فضاهای شهری یا از بین رفته‌اند و یا چهره خود را از دست داده‌اند، بنابراین با در دست داشتن الگوهای مناسب و موفق و شناخت دقیق جامعه شهری، ضرورت ارائه راهکارهایی برای توسعه روابط اجتماعی در فضاهای شهری که بتواند مورد استفاده قرار گیرد، احساس می‌شود.

بنی اسدی ادامه می‌دهد: به عبارتی در طراحی فضاهای شهری باید عامل حفظ روابط اجتماعی را مدنظر قرار داد؛ فضاهای شهری باید این خواسته را در شهروند ایجاد کند که از خانه خارج شده و با افراد جامعه خود ارتباط برقرار کند، فضاهایی که شهروند در آن‌ها احساس آرامش و امنیت می‌کند، بیشتر می‌تواند او را به تعاملات اجتماعی دعوت کند. فضای شهری ساختار سازمان‌یافته، آراسته و دارای نظم کالبدی برای فعالیت‌های انسانی است که اساساً از سه طریق شناخته می‌شود، کیفیت محصور بودن فضا، کیفیت زیبایی‌شناختی عناصر تشکیل‌دهنده و فعالیت خاص شهری که در آن واقع می‌شود. این خصوصیات، فضای شهری را از فضای باز در شهر متمایز می‌کند.

وی می‌افزاید: بدون تردید محله به عنوان یکی از عرصه‌های فضاهای شهری قابلیت تولید بستر مناسب جهت شکل‌گیری تعاملات اجتماعی را دارا است؛ محله تبلور کالبدی اجتماع و مرزهای آن تبلور حریم‌ها و قلمروهاست توجه به ابعاد اجتماعی محله قلمروهای اجتماعی و غیر کالبدی و ایجاد عناصر کالبدی که بتوانند مرزهای قلمروی اجتماعی را هر چه بیشتر مهیا سازد می‌تواند به سازمان دهی بیشتر کنش‌های متقابل و تعاملات اجتماعی منجر شود.

مدیر ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری سمنان خاطرنشان می‌کند: در واقع فضاهای عمومی با دارا بودن ظرفیت‌های بالقوه در مرحله نخست این فرصت برابر را جهت ایجاد و برقراری کنش‌های اجتماعی (حتی شکننده و ناپایدار) در اختیار تمام شهروندان قرار می‌دهد. در مرحله بعد پس از انعقاد اولیه تعامل اجتماعی، تفاوت‌های موجود در سطوح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که پدیدآورنده الگوهای رفتاری متنوع است، خود زمینه ساز ایجاد روابط اجتماعی، منسجم و پایدار خواهد شد.

 تعهد به شهر

وی با اشاره به تعهد شهروندی و نقش آن در بهبود کیفیت فضای شهر می‌گوید: یکی از معیارهای تأثیر گذار در توسعه اجتماعی جوامع، میزان تعهد و پایبندی افراد به یکدیگر و به جامعه است؛ تعهد اجتماعی عاملی است که باعث ایجاد نظم در کار و حس انجام وظیفه در افراد می‌شود. توجه به مفهوم تعهد اجتماعی در جامعه، توجه به اخلاق و روابط انسانی است، پس می‌توان گفت تعهد باعث می‌شود افراد نسبت به وظایف و رفتار اجتماعی خود، بدون وجود عامل کنترل خارجی حساس باشند و وظایف خود را به بهترین شکل ایفا کنند.

بنی اسدی می‌افزاید: وجود تعهد اجتماعی در یک جامعه باعث افزایش مشارکت‌های داوطلبانه، ایجاد همدلی و برقراری نظم در جامعه و پایبندی به اصول جامعه می‌شود، بنابراین تعهد یکی از ارکان اصلی شهروندی در هر جامعه است. یکی از منابع مهم تعهد و مسئولیت پذیری، اخلاق بوده که دارای دو پایه اساسی است؛ یکی از آنها پایه نظری اخلاق است که قواعد نظری اخلاق را شامل می‌شود و دیگری پایه عملی یا اخلاق عملی است که پایه احساس تعهد و مسئولیت کنشگران اجتماعی را می‌سازد.

وی فضاهای عمومی را مهم‌ترین بخش تشکیل یک شهر می‌داند و می‌گوید: این فضاها مکان‌هایی است که بیشترین برخوردها و کنش‌های متقابل میان افراد در آنها به وقوع می‌پیوندد و شامل تمام بخش‌هایی از شهر هستند که شهروندان به آنها می‌پیوندند و به آنها دسترسی فیزیکی و بصری دارند. در سال‌های اخیر سیاست‌های بازپیرایی و افزایش کیفیت فضاهای عمومی شهری به عنوان رویکرد برنامه‌ریزی استراتژیک شهری در شهرهای مختلف آغاز شده که هدف اصلی آن افزایش کیفیت زندگی شهروندان است.

مدیر ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری سمنان اظهار می‌کند: یافته‌ها نشان دهنده این است که اقدامات و عملکرد مناسب شهرداری در جهت بازپیرایی و بهبود کیفیت فضاهای عمومی شهری، رضایت شهروندان را به دنبال داشته است که از آثار این رضایت می‌توان به تقویت مسئولیت پذیری و تعهد اجتماعی شهروندان در حوزه مسائل شهری، رشد مشارکت شهروندان در برنامه‌ها و اقدامات محلی و نیز افزایش تعاملات و ارتباطات اجتماعی شهروندان را نام برد. با توجه به اینکه کیفیت فضاهای عمومی شهری، رابطه مثبت و معنی داری با میزان رضایت شهروندان دارد، عملکرد شهرداری‌ها باید به گونه‌ای باشد که مدام نیازها و کمبودهای محله‌ها را شناسایی کرده و به سرعت برای برطرف کردن آنها متناسب با نیاز گروه‌های مختلف شهروندی شامل کودکان، جوانان، افراد مسن، معلولان و ناتوانان اقدام کند تا از این طریق، بتوان کیفیت زندگی شهری مورد نظر شهروندان را برای داشتن محیطی آرام همراه با مشارکت، تعامل و تعهد فراهم کرد.