ماجرای نقش دو شیر درحال بلعیدن یک مرد در بالای ایوان نقاره‌خانه

زیر این کتیبه درست در بالای ازاره ایوان، در سمت راست عبارت «به سَعی ذَره خاک علی قباد بیگ چوله ایشیک آقاسی» و در طرف چپ «عَمل محمدتقی کاشی‌پز 1261 قمری» منقوش است. همچنین بر پیشانی ایوان داخلی، دو نقش شیر و یک مرد وجود دارد که در اطراف آن نقش گلدان، گل و گیاه در رنگ‌های متنوع منقوش است که اشاره به داستان یکی از معجزات منسوب به امام رضا (ع) دارد.

   ماجرای شیر‌های بالای ایوان نقاره‌خانه

در این صحنه مردی با ریش و سبیلی بلند، سری تراشیده و لباس سفید بر زمین افتاده و دو شیر بر او مسلط شده‌اند. یک شیر سر او را در دهان دارد و شیر دیگر کمر و پهلوی مرد را می‌درد. چشمان و دهان مرد از وحشت باز مانده است، رنگ شیرها هم‌رنگ با طرح‌های گیاهی کاشی‌ها، به رنگ زرد انتخاب شده‌اند.

درباره ماجرای این دو شیر و مردی که شیر‌ها او را می‌بلعند، این‌گونه آمده است: در زمان حضور امام رضا (ع) در مرو قحطی حاکم شد، به حدی که منابع آب شرب نیز درحال خشکیدن بود، مأمون به مردم پیشنهاد داد که از امام بخواهند تا برای رهایی از این قحطی و خشک‌سالی دعا کند. حضرت به مردم سفارش سه روز روزه کردند و روز چهارم، گفتند: مردم خارج از شهر نماز باران بخوانند، هنوز نماز امام پایان نگرفته بود که ابرهای بارانی پدیدار شدند و همه‌جا را سیراب کردند.

این اتفاق در گرمای تابستان رخ داد و محبوبیت امام را چندین‌برابر کرد. نقل کرده‌اند که فردی به‌نام حمید بن مهران، در مجلسی که مأمون ترتیب داده بود، امام را به عوام‌فریبی متهم کرد و کرامت دیگری طلب کرد. امام که موقعیت را مهیا دیدند، به نقش شیرهای روی پرده‌ای اشاره کردند که پشت سر مأمون قرار داشت و فرمودند: «این ملعون را ببلعید» بی‌درنگ، تصاویر به‌صورت دو شیر زنده ظاهر شدند و او را بلعیدند، به‌طوری که حتی قطره خونی هم باقی نماند و دوباره با اشاره امام، به‌جای خود برگشتند.

   نمایی از داخل ایوان نقاره‌خانه

ازاره‌های ایوان نقاره‌خانه یا سنگی که از کف زمین شروع می‌شود و تا شروع کاشی‌کاری‌های روی دیوار ادامه دارد، از سنگ مرمر روشن به ارتفاع دو متر در سال 1246 شمسی به همت مهندس علی‌محمد انصاری نصب شد. همچنین درب چوبی ایوان به ابعاد پنج در هشت متر دارای معرق‌کاری و نقوش هندسی برجسته که مزین به اشعار و احادیث است، به هزینه فضل‌الله شهبازی در اصفهان ساخته و به مشهد برای نصب در حرم مطهر منتقل شد. بر بالای درب ورودی ایوان از سمت داخل کتیبه هلالی‌شکل از سنگ مرمر قرار دارد که عبارت «بسمه‌تعالی» بر پیشانی آن باقی مانده و متن ذیل آن که مربوط به تعمیرات و تجدید کاشی‌های ایوان در زمان نایب‌التولیه باقر پیرنیا بوده، زدوده شده است. همچنین در زیر طاق ایوان داخلی دو حدیث یکی از پیامبر اکرم (ص) و دیگری از امام جعفر صادق (ع) به خط ثلث سفیدرنگ بر زمینه لاجوردی به‌صورت کتیبه وجود دارد.

   شرح برون ایوان نقاره‌خانه

یکی از پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با اشاره به تغییرات و تعمیرات قسمت بیرونی ایوان نقاره‌خانه می‌گوید: بر پیشانی سردر بیرونی ایوان نقاره‌خانه، از سمت پایین خیابان یا بست شیخ حر عاملی، کتیبه‌ای به خط ثلث جلی یا درشت به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اثر محمدحسین رضوان، نقش بسته است. اصل این کتیبه به رنگ زرد به خط محمدحسین شهید مشهدی مربوط به تعمیر ایوان در سال 1279 قمری بوده است که به‌دلیل فرسودگی کاشی‌ها در سال 1415 قمری به همان شیوه گذاشته و با عبارت «قد عمل بتجدید هذا الباب بعد ما بنی هذا الایوان السلطان المغفور شاه عباس الصفوی...» کتابت شده است.

بر سه طرف قسمت داخلی ایوان کتیبه معرق به خط ثلث به رنگ زرد بر زمینه لاجوردی مشتمل بر دو حدیث قرار دارد که در پایان آن «عبارت 1261 تعمیر شده است» آمده. بالای سردر بیرونی، کتیبه هلالی‌شکلی از سنگ مرمر به عرض دهنه در ورودی، حجاری شده که مربوط به روزگار شاه صفی و مشتمل بر 12 بیت شعر فارسی به خط نستعلیق با ماده تاریخ 1022 قمری و دو حدیث از پیامبر اکرم (ص) است که به دور سنگ به خط رقاع نگارش یافته.

ایوان نقاره‌خانه بارها مرمت و بازسازی شده است که مهم‌ترین آن‌ها در زمان حاج‌میرزا موسی فراهانی 1261 قمری و عضدالملک قزوینی 1276 قمری است که پس از آن از تعمیر و بازسازی سال‌های 1336 تا 1346 شمسی در دوران نیابت سید فخرالدین شادمان و باقر پیرنیا می‌توان یاد کرد. در همین دوران به سبب رطوبت ناشی از گذر آب خیابان از میان صحن انقلاب که باعث شکستگی و فرسودگی معرق‌های قدیم سردر داخلی و بیرونی شده، ایوان مجدداً تعمیر و نقاره‌خانه جدید بر فراز آن ساخته شد. همچنین کاشی‌های هفت‌رنگ ایوان برچیده و ایوان نقاره‌خانه به شکل کنونی با کاشی‌های معرق و ممتاز و کتیبه‌هایی به خط ثلث جلی مزین شد و مقرنس‌های سقف نیز با کاشی‌های معرق زینت یافت.

   تنها کاشی‌هایی که روایتگر واقعه هستند

باید از ذکر این نکته غافل نباشیم که ایوان نقاره‌خانه اثر هنری است که یکی از نمونه‌های قابل توجه در حرم مطهر امام رضا (ع) به شمار می‌رود، زیرا تنها نمونه‌ای از کاشی‌ها قلمداد می‌شود که روایتگر یک حادثه و واقعه است و سایر نقش‌های موجود در حرم مطهر بیشتر جنبه نمادین دارد تا روایتگری.