فرزندت را این‌گونه تربیت کن

**چون به کودک وعده دادی به آن وفا کن

وعده دادن به کودک برای تشویق باشد و یا هر منظور دیگر، گذشته از اینکه باید حساب‌شده باشد؛ پدر یا مادر (به‌ویژه پدر) باید خود را ملزم به وفای آن بداند و این گمان که فرزندش به‌زودی وعده داده شده را فراموش می‌کند او را از وفای به وعده داده شده باز ندارد.

امام کاظم علیه‌السلام می‌فرماید: إِذَا وَعَدْتُمُ‏ الصِّبْیَانَ‏ فَفُوا لَهُمْ؛ وقتی به کودکان وعده دادید آن را عملی سازید.

بعد در بیان دلیل آن می‌فرماید: فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ أَنَّکُمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ؛ چرا که آن‌ها شما را روزی دهنده خود می‌دانند.[1]

کودکان در سنی هستند که به طور معمول نمی‌توانند بفهمند که روزی‌ده خداوند متعال است و پدر، مادر و یا هر کس دیگری غیر از خداوند متعال مجرای فیض او و یا وسیله‌ای برای این روزی‌رسانی‌اند. کودک با آن نگاه ظاهربین و سطحی‌نگری که دارد روزی‌رسان را کسی می‌داند که مستقیماً نیازهای او را برطرف می‌کند.

امام کاظم (علیه‌السلام) در این روایت توصیه به وفای به عهد می‌کند؛ چراکه این کار سبب ایجاد این باور می‌شود که روزی‌رسان آنچه را وعده می‌کند به آن وفا می‌کند و اگر کسی وفا نکرد عقیده‌ای خلاف این باور برای فرزند او به وجود خواهد آمد. نتیجه اینکه وقتی این دو کودک بزرگ شوند و با خداوند عالم آشنا شوند کودک اول به وعده‌های خدا ایمان خواهد داشت و کودک دوم ممکن است به زبان بگوید که باور دارم؛ اما این باور قلبی او نخواهد بود؛ چراکه باور کرده روزی‌رسان، همیشه به وعده‌ای که می‌دهد وفا نمی‌کند.

شاید دلیل بی‌اعتمادی برخی جوانان در سن ازدواج ما به این آیه قرآن که می‌فرماید: «مردان و زنان بدون همسر را همسر دهید و... اگر فقیر باشند، خداوند آن‌ها را از فضل خویش بی‌نیاز خواهد کرد که خدا بسیار عطاکننده و داناست.»[2] همین باشد.

**نام نیکو بر فرزند بِنِه

نام افراد تنها برای مشخص شدن آن‌ها در بین دیگران نیست. هر نامی معنایی دارد و بار فرهنگی ویژه‌ای را به دوش می‌کشد. برای همین است که افراد سعی می‌کنند که نامی را برای فرزندان خود برگزینند که هم از معنای آن لذت ببرند و هم نشانگر فرهنگی باشد که به آن علاقه‌مند هستند.

چون، نوع اسمی که بر روی فرد گذاشته می‌شود در نوع تربیت و گرایش‌های بعدی او اثرگذار است؛ اهل‌بیت علیهم‌السلام همواره بر گذاشتن نام نیکو تأکید و توصیه داشته‌اند. امام کاظم علیه‌السلام دراین‌باره می‌فرماید: أَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ‏ أَنْ یُسَمِّیَهُ بِاسْمٍ حَسَنٍ فَلْیُحْسِنْ أَحَدُکُمُ اسْمَ وَلَدِهِ؛اولین کار خیری که پدر در حق فرزندش می‌کند این است که نام نیکو بر او نهد؛ پس هر یک از شما شیعیان باید نام فرزند خود را نیکو نهد.[3]

به‌نظر می‌رسد منظور از نام نیکو، نامی است که ازنظر معنا به کمالی از کمالات انسانی اشاره داشته باشد و ازنظر فرهنگی هم یادآور فرهنگ والای الهی باشد ازاین‌روست که امام کاظم علیه‌السلام در نام‌گذاری افراد به اسامی مانند محمد، علی و فاطمه اشاره می‌کند و درباره اثری که چنین اسم‌هایی دارند می‌فرماید: لَا یَدْخُلُ الْفَقْرُ بَیْتاً فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ أَوْ أَحْمَدَ أَوْ عَلِیٍّ أَوِ الْحَسَنِ أَوِ الْحُسَیْنِ أَوْ جَعْفَرٍ أَوْ طَالِبٍ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ أَوْ فَاطِمَةَ مِنَ النِّسَاءِ؛ در خانه ای که نام محمد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب یا عبدالله برای پسران و فاطمه برای دختران باشد؛ فقر داخل نمی شود.[4]

**ابراز محبت به فرزند

مهم‌ترین عاملی که می‌تواند فرزند را برای آموزش و تربیتی صحیح، مطیع پدر و مادر کند وجود یک رابطه عمیق قلبی و عاطفی با اوست. برای ایجاد چنین رابطه‌ای لازم است تا والدین در موقعیت‌های مناسب رفتارهای عاطفی و محبت‌آمیزی را از خود بروز دهند و فرزند را اسیر کمند محبت خویش کنند.

این رفتاری است که می‌توان آن را در سیره عملی امام کاظم علیه‌السلام مشاهده کرد. مفضل بن عمر می‌گوید: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ علیه‌السلام وَ عَلِیٌّ علیه‌السلام ابْنُهُ فِی حَجْرِهِ‏ وَ هُوَ یُقَبِّلُهُ وَ... یَضَعُهُ عَلَى عَاتِقِهِ‏ وَ یَضُمُّهُ إِلَیْه...؛ می‌گوید: خدمت حضرت موسى بن جعفر علیهما السّلام رسیدم در حالی که علی (امام رضا علیه‌السلام) پسرش روى دامنش بود او را مى‏بوسید و... روى شانه خود می‌گذاشت و در آغوش می‌گرفت‏.[5]

**تفاوت آرى، تبعیض هرگز

تبعیض و تفاوت دو واژه نزدیک، ولى متفاوت‏ است. تبعیض بدین معناست که بی‌دلیل فرد یا افرادی را در میان افراد همسان برتر به شمار آوریم؛ ولى تفاوت عبارت است از برتر دانستن فرد یا افرادی به دلیل شایستگی ویژه‌ای که دارند. در سیره تربیتى امام کاظم علیه‌السلام؛ تبعیض ممنوع و تفاوت مجاز شمرده شده است. تبعیض ‏میان فرزندان بذر کینه و اختلاف و بدبینى به والدین را در دل کودکان‏ می‌پراکند؛ ولی توجه به شایستگی افراد سبب ترغیب و تشویق دیگران به آن شایستگی می‌شود.

رفاعه از امام علیه‌السلام پرسید: اى ‏فرزند رسول‌الله، مردى چند پسر دارد؛ آیا برتر شمردن یکى بر دیگران، درست ‏است؟

امام کاظم علیه‌السلام در این روایت توصیه به وفای به عهد می‌کند؛ چراکه این کار سبب ایجاد این باور می‌شود که روزی‌رسان آنچه را وعده می‌کند به آن وفا می‌کند و اگر کسی وفا نکرد عقیده‌ای خلاف این باور برای فرزند او به وجود خواهد آمد.

امام علیه‌السلام در پاسخ فرمودند: نَعَمْ لَا بَأْسَ بِهِ وَ قَدْ کَانَ أَبِی ع یُفَضِّلُنِی عَلَى عَبْدِ اللَّه‏‏؛ بله، مانعى ندارد؛ زیرا پدرم [حضرت صادق علیه‌السلام] مرا بر عبدالله، برادر بزرگترم‏ ترجیح مى‏داد.[6]

شیخ مفید (ره) می‌نویسد: «احمدبن‏ موسى شخصى بخشنده، بزرگوار و با ورع بود، امام کاظم علیه‌السلام او را دوست می‌داشت و بر دیگران مقدم می‌شمرد و مزرعه خود را که معروف بود به یسیرة به او بخشید.»[7]

امام کاظم (علیه‌السلام) در مواردى حضرت رضا (علیه‌السلام) را بر دیگران ترجیح ‏می‌داد، او را الگوى دیگر فرزندان معرفى می‌کرد و وجه برتری‌اش را هم آشکار می‌ساخت.

اسحاق بن ‏موسى می‌گوید: امام کاظم علیه‌السلام به فرزندانش می‌فرمود: برادرتان على (امام رضا علیه‌السلام) دانشمند آل محمد است، درباره دینتان از او بپرسید و آنچه بیان می‌کند، به خاطر بسپارید. همانا ابوجعفر(امام باقر علیه‌السلام) به من فرمود: دانشمند آل محمد در شمار فرزندان تو خواهد بود. کاش وى را درک می‌کردم. بی‌تردید او همنام امیرمومنان [على] است.[8]

توجه: تفاوت نهادن میان فرزندان امرى بسیار ظریف و حساس است و نیاز به کمال دقت و ظرافت دارد؛ زیرا ممکن است فرزندان آن را تبعیض پندارند. پس والدین باید:

1. هنگام تفاوت نهادن میان فرزندان، به‌گونه‌ای رفتار کنند که کسى آن را تبعیض به شمار نیاورد.

2. دقت کنند که سبب برترى فرزندى که برتر می‌شمارند، کاملاً آشکار باشد.

3 در صورت امکان، امتیاز فرزند برتر را با عباراتى ‏سازنده، بیان کنند.[9]

پی‌نوشت:

1. کافی 6/50

2. 32/ نور

3. کافی 6/18

4. کافی 6/19

5. عیون اخبار‌الرضا علیه‌السلام 1/32

6. من لا یحضره‌الفقیه 3/483

7. الارشاد 2/244

8. إعلام الورى بأعلام‌الهدى، ص328

9. مقاله رهنمودهای تربیتی امام کاظم علیه‌السلام، علی همت بناری، فرهنگ کوثر، ش16