ارمغان خشک‌سالی؛

آق‌گل تالابی از گِل خشک

تالاب‌ها یکی از بی‌نظیرترین، زیباترین، بکرترین و شگفت‌انگیزترین پدیده‌های طبیعی هستند که هریک جلوه‌های بسیار بدیع، جالب، ناشناخته و پُررمز و رازی را در طبیعت به تصویر می‌کشند.

درواقع تالاب‌ها به دلیل کارکردهای متنوعی که هریک منافع اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و علمی زیادی را دربرمی‌گیرند، مهم‌ترین و درعین‌حال باارزش‌ترین و پیچیده‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی را شکل می‌دهند که یکی از بارزترین زیبایی‌های خلقت و مفیدترین نعمت‌های الهی هستند؛ تالاب‌ها همچنین بدشانس‌ترین اکوسیستم‌های طبیعت به‌شمار می‌روند، این زیستگاه‌های حیاتی و متنوع ازجمله نظام‌های حیات‌بخشی هستند که مطلقاً جایگزین ندارند؛ تنوع زیستی، ژنتیکی و گونه‌هایی که در تالاب زندگی می‌کنند، از اهمیت بالایی برخوردار است.

استان همدان دارای 27 تالاب بوده که از این تعداد پنج تالاب طبیعی و چهار تالاب نیز در بخش شکار ممنوع جای می‌گیرد؛ جالب‌تر اینکه در این تالاب‌ها بیش از 40 گونه پرندگان در آبگیرها و کنارآبگیرها شناسایی شده است. هر ساله پرندگان کوچ‌رو در فصل کوچ به سوی تالاب‌های استان همدان می‌آیند. در میان آن‌ها شماری از گونه‌های بسیار کمیاب جهانی دیده می‌شود؛ اما متأسفانه خشک شدن شماری از تالاب‌های استان در پی سال‌های خشک‌سالی و از میان رفتن پوشش گیاهی، پیامدهای زیست‌بومی جبران‌ناپذیری داشت حال آنکه تالاب آق‌گل در جنوب شرقی اسلامشهر آق‌گل، از توابع شهرستان ملایر و روستای «توتل» در کنار کوه «کت» در مرز استان‌های همدان و مرکزی با وسعتی افزون بر 830 هکتار واقع شده که یکی از تالاب‌های مهم کشور و بزرگ‌ترین تالاب طبیعی استان همدان به شمار می‌رود و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این تالاب یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان وحشی و کوچ‌کننده مانند فلامینگو، قو، غاز خاکستری، تنجه، اردک مرمری، اردک سرسبز، مرغ سقا، لک‌لک و حواصیل به حساب می‌آید.

تالاب آق‌گل ملایر حد فاصل میان دو استان همدان و مرکزی و در شمال شرقی ملایر و در فاصله ‎ 35 کیلومتری این شهر واقع شده است.

این تالاب دارای ارزش ملی است و از سال 1383 به‌عنوان منطقه شکار ممنوع مصوب و اعلام شده است. بنابراین با توجه به خشک‌سالی اخیر برآن شدیم تا در خصوص آخرین وضعیت این تالاب تأثیرگذار گفت‌و‌گویی را با معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مهدی صفی‌خانی با تأکید براینکه خشک شدن تالاب آق‌گل با توجه به فصلی بودن آن امری طبیعی است، افزود: مسئله اینجاست که خشک شدن تالاب در شرایط عادی، اواخر تیرماه رخ می‌داد اما امسال به علت کاهش بارندگی یک ماه زودتر این تالاب خشک شد.

وی با بیان اینکه آبگیری تالاب آق‌گل ملایر از سال 96 آغاز و با توجه به بارندگی‌های مناسب سال 97 دوباره احیا شد و تا پایان سال گذشته آب داشت اذعان کرد: اما کاهش بارندگی و مشکلات موجود در مدیریت منابع آبی سطحی و زیرزمینی موجب شد این تالاب حداکثر تا پایان خرداد آب داشته باشد و هم‌اینک به طور کامل خشک شده است.

معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان همدان ادامه داد: تالاب آق‌گل ملایر با توجه به شرایط خاص و فصلی بودن همواره در فصل بهار پر آب می‌شود.

صفی‌خانی با بیان اینکه بررسی پیشینه تالاب بیانگر این است که ارتفاع تالاب حتی در سال‌های پر آب از نیم‌متر تجاوز نمی‌کرد اما به‌دنبال دستکاری آن و ایجاد دیواره در حوالی تالاب ارتفاع و عمق آب افزایش اما وسعت و ماندگاری آب کاهش یافته است تشریح کرد: کارکرد‌های منفی خشک شدن زودهنگام تالاب آق‌گل را تأثیر بر روی حیات وحش منطقه و ایجاد گرد و غبار محلی دانست.

وی با اشاره به اینکه بیشتر ساکنان حاشیه تالاب آق‌گل در حرفه کشاورزی فعالیت دارند و کشاورزان به‌شدت اقدام به برداشت منابع آبی برای کشت‌های پر آب‌بر می‌کنند درحالی‌که آینده نزدیک به طور حتم آبی حتی برای کشت‌های کم آب‌بر هم نخواهیم داشت.

معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان همدان یادآوری کرد: زمانی کسی مکان تالاب‌های این استان ازجمله آق‌گل را هم نمی‌دانست اما با توجه به حساسیت‌های ایجادشده هم‌اینک سمن‌ها و جوامع محلی پیگیر وضعیت تالاب بوده و همچنین استانداران دو استان همدان و مرکزی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و نمایندگان مجلس در نوبت‌های مختلف با حضور و بازدید از این تالاب وضعیت آن را پیگیر بودند.

صفی‌خانی مدیریت صحیح منابع آب زیرزمینی حاشیه تالاب، مدیریت کشاورزی و پیشگیری از کشت‌های پُر آب‌بر را در اکوسیستم منطقه تأثیرگذار و سبب جلوگیری از بروز آسیب به تالاب در آینده دانست و افزود: پرندگان مهاجر با توجه به شرایط منطقه به این مناطق اعتماد می‌کنند و اقدام به مهاجرت و حضور موقت در تالاب‌ها دارند البته این گونه‌ها جزو گونه‌های ثابت بومی منطقه محسوب می‌شوند و اگر خشک‌سالی بر وضعیت آبی منطقه تأثیر بگذارد، ممکن است این گونه اقلیم خود را تغییر دهند چراکه این گونه‌ها به طور مداوم عادت به حضور در کنار آب دارند.

وی با تأکید بر تصویب طرح جامع مدیرت تالاب آق‌گل طی سال جاری اذعان کرد: سند مدیریت تالاب «آق‌گل» حاوی تکالیف و وظایف همه دستگاه‌ها در قبال این اکوسیستم طبیعی است که انتظار می‌رود با اجرای این سند علاوه بر پیشگیری از مرگ تدریجی نسبت به احیای این تالاب ارزشمند در حوزه محیط‌زیست استان، گامی اساسی برداشته شود.

معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط‌زیست استان همدان افزود: طرح جامع مدیریت تالاب آق‌گل به تصویب شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان همدان و نیز استان مرکزی رسید و مقرر شد این برنامه به‌عنوان یک سند بالادستی بین بخشی برای تمامی دستگاه‌های اجرایی این دو استان مبنای کار قرار گیرد.

صفی‌خانی با بیان اینکه طرح جامع مدیریت تالاب‌ها از تکالیف مندرج در برنامه پنجم و ششم توسعه است که طبق آن سازمان محیط‌زیست موظف شده با همکاری سازمان‌های مربوطه نسبت به احیای 35 تالاب مهم کشور اقدام کند تشریح کرد: همه دستگاه‌های اجرایی موظف به اجرای برنامه مدیریت جامع تالاب آق‌گل متناسب با وظایف تعریف‌شده برای آن‌ها در برنامه و بودجه سنواتی هستند و باید گزارش پیشرفت کار خود را به کمیته استانی مدیریت جامع تالاب و شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان ارائه کنند.

وی خاطرنشان کرد: منابع آبی که در کشاورزی منطقه استفاده می‌شود یکی از دلایلی است که به ظرفیت تالاب آق‌گل آسیب زده و تالاب را به خشکی رسانده است زیرا اطراف این تالاب زمین‌های سبز و کشاورزی خوبی دیده می‌شود که نشان می‌دهد منابع آبی در این منطقه وجود دارد اما به مسیرهای دیگری هدایت می‌شود، ضمن اینکه کشاورزی هم بسیار مهم است اما توسعه پایدار توسعه‌ای است که همه جوانب را در نظر بگیرد بنابراین یکی از مهم‌ترین مباحثی که در طرح جامع مدیریت آق‌گل به آن پرداخته شده معیشت مردم محلی است.

این مسئول اعلام کرد: با وجود اینکه تالاب آق‌گل توانسته کشاورزی منطقه را احیاء کند اما در حوزه آبریز و توسعه پایدار دچار مشکل شده است؛ سازمان حفاظت از محیط‌زیست در چند بعد روی این موضوع کار کرده است، در گام نخست طرح جامع مدیریت آق‌گل با همکاری جوامع محلی و دستگاه‌های مسئول دو استان صورت گرفته تا به هدف‌گذاری مشترکی درباره اهمیت تالاب و حفظ آن برسیم.

صفی‌خانی با بیان اینکه خوشبختانه به سر فصل مشترکی برای این امر رسیده‌ایم و ارزش‌های تالاب برای دو استان تعریف شده؛ همچنین درباره این کار مهم با جوامع محلی دو استان صحبت شد تا همراهی و ‌همکاری لازم انجام شود اما بازهم نیازمند پیگیری‌ها و فرهنگ‌سازی بیشتر است ابراز کرد: اگر آب را از تالاب حذف کنیم گودال بدون آب خواهد بود، مطالعات مختلفی طی سال‌های پیش صورت گرفته که حق‌آبه تالاب‌ها مشخص شود؛ در مورد تالاب آق‌گل هم این اتفاق صورت گرفته است؛ به‌عنوان نمونه در حال حاضر می‌دانیم این تالاب با چه میزان آب می‌تواند یک اکوسیستم احیا شده باشد.

مع‌الوصف باید گفت ایران دارای بیش از ‌4٠ تالاب با ارزش است و به همین دلیل هم ‌١٣ بهمن ‌١٣4٩ با همکاری گروهی از کارشناسان محیط‌زیست طرح بین‌المللی کنوانسیون رامسر به تصویب رسید. طرف‌های معاهده در این کنوانسیون موظف‌اند که تالاب‌های حائز اهمیت سرزمین خود را تعیین و نقشه‌های اصلاحی تالاب‌ها را به نحوی تنظیم و اجرا کنند که حفظ، حراست و بهره‌برداری صحیح از آن‌ها در سرزمین خود تسهیل شود و با اعمال مدیریت صحیح بکوشند تعداد پرندگان آبزی در تالاب‌های مربوطه را افزایش دهند، تسهیلات لازم برای حفاظت تالاب‌ها و پرندگان آبزی در منطقه تالاب‌ها فراهم کنند.

با این‌حال این کنوانسیون به فراموشی سپرده شده و مدیران و مسئولان وزارت نیرو به آن اهمیتی نمی‌دهند و در چند سال اخیر هم رئیس سازمان محیط‌زیست کمتر به این موضوعات توجه عملی و شایسته داشته است! جالب اینجاست که برخلاف همه شعارها این خشک شدن تالاب‌ها و از بین رفتن گونه‌های جانوری، گیاهی و زیست‌محیطی در سایه مدیریت همین مدیرانی رخ می‌دهد که بعدها مدعی بیشترین خدمت به محیط‌زیست هستند.