حال ناخوش این روزهای تالاب زریبار مریوان

تالاب آب شیرین زریبار در فاصله سه کیلومتری غرب شهر مریوان قرار دارد و این تالاب به‌عنوان صد و دومین اثر طبیعی کشور در 20 بهمن 1389 در فهرست میراث طبیعی ایران ثبت شده و پناهگاه حیات وحش آن بیست و سومین عضو تالاب کنوانسیون رامسر است.

نام این تالاب در بین مردم به دو واژه «زریبار» و «زریوار» تلفظ می‌شود که این نام شاید برگرفته از واژه‌های «زه» یا «زنه» به معنی چشمه جوشان است که آن هم با توجه به ساختار آن و داشتن چشمه‌های فراوانی در کف و کناره‌های آن باشد.

زریبار قدمت زیادی دارد و در بین مردم این منطقه داستان‌ها زیادی در مورد آن بیان می‌شود که گویا در گذشته شهری در این مکان بنا شده بود که هفت دروازه طلا داشت و به خاطر حاکم ظالم آن، شهر در زیر آب مدفون شده است.

طول دریاچه زریبار حدود پنج کیلومتر و عرض آن حدود 1.6 کیلومتر، وسعت تالاب به دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف متغیر و حداقل و حداکثر عمق آن به ترتیب دو و 6 متر است.

زریبار در یک دره طولی وسیع قرار دارد و از دو طرف غرب و شرق با کوه‌های پوشیده از جنگل احاطه شده و پوشش غالب اراضی منطقه را جنگل و بیشه‌زارهای نیمه انبوه تشکیل می‌دهد که گونه غالب جنگلی آن بلوط ایرانی است.

شهرت زریبار تنها به خاطر زیبایی و دریاچه آب شیرین آن نیست بلکه آنچه این دریاچه را مهم‌تر کرده تالاب بین‌المللی آن است که هم‌اکنون زیستگاه بیش از 150 گونه جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر و بومی آن است.

تالاب بین‌المللی زریبار مریوان دارای یک هزار و 200 هکتار نیزار، سه هزار و 400 هکتار پناهگاه حیات وحش و دو هزار و 300 هکتار تالاب است و هفتمین تالاب ثبت شده ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در کنوانسیون بین‌المللی رامسر است.

تاکنون 97 نوع پرنده، 31 گونه پستاندار، 13 گونه خزنده، 11 نوع ماهی یک گونه مارماهی، پنج گونه فیتوپلانکتون و 17 گونه زئوپلانکتون در تالاب بین‌المللی زریبار شناسایی شده است.

گیاهان شناوری چون سراتوفیلیوم، سریوفیلیوم و گونه‌هایی از گیاهان خاردار و گونه‌های نی، هزارنی، بارهنگ آبی، نیلوفر آبی، علف هفت‌بند، پیچک‌ها، لویی، بزواش، جگن و نعناع پوشش گیاهی این تالاب را تشکیل می‌دهد.

سیاه ماهی خالدار، سیاه ماهی معمولی، عروس ماهی و ماهی گامبوزیا ازجمله گونه‌های بومی و ماهی آمور سفید، کپور آیینه‌ای، کپور معمولی، کپور سرگنده (بیگ هد) و فیتوفاک ازجمله گونه‌های غیربومی این دریاچه است.

**کاهش 40 درصد حجم آب زریبار

آب دریاچه زریبار از روان آب‌های حاصل از بارش برف و باران و چشمه‌های کناری و کف آن تأمین می‌شود که امسال بروز خشک‌سالی از یک طرف و برداشت آب و کاهش آب چشمه‌ها از طرف دیگر زریبار را مانند سایر تالاب‌های منطقه با کم‌آبی روبرو کرده است.

رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست مریوان گفت: حجم آب دریاچه زریبار این شهرستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، به طور میانگین 40 درصد کاهش یافته است.

ابراهیم همت‌بلند اظهار کرد: امسال در مقایسه با سال گذشته، 20 میلیون مترمکعب از حجم آب دریاچه زریبار مریوان کم شده است.

وی ظرفیت دریاچه زریبار مریوان را 60 میلیون مترمکعب اعلام کرد و افزود: وجود چاه‌های زیاد اطراف دریاچه برای تأمین آب بخش کشاورزی و شرب، اثر خشک‌سالی را بر زریبار بیشتر کرده است.

رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست مریوان تأکید کرد: از آنجایی که زریبار، محیطی بسته است و آب در آن جریان ندارد، میزان خودپالایی آن کاهش می‌یابد و آلودگی‌های اطراف هم تغذیه‌گرایی آب را افزایش داده است.

همت‌بلند ادامه داد: در حال حاضر فاضلاب سه روستای ضلع شرقی زریبار ازجمله «کولان»، «محمره» و «سیف سفلی» وارد این تالاب شده و شبکه فاضلاب روستاهای ضلع غربی هم مشکل دارد و در شرایط بارندگی، در نزدیکی روستای «کانی‌سانان» مقداری از آن سرریز و وارد دریاچه می‌شود.

وی با اشاره به تأثیرگذار بودن ورود فاضلاب به دریاچه بر رشد و تقویت نیزارها، اضافه کرد: آلودگی آب زریبار باعث می‌شود در نواحی‌ای که نیزار در آن وجود نداشت، این گیاه در آن رشد کند.

  نیزارهای زریبار مأمنی برای پرندگان مهاجر و بومی

رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست مریوان ادامه داد: این تالاب به دلیل تنوع غذایی و وضعیت و امنیت مناسب، به یکی از استراحتگاه‌ها و زیستگاه‌های مهم پرندگان در شمال غرب کشور تبدیل شده که همه‌ساله پذیرای شمار زیادی از انواع پرندگان مهاجری است که در مسیر پرواز خود وارد این تالاب می‌شوند.

همت‌بلند گفت: نیزارهای حاشیه دریاچه زریبار مهم‌ترین پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر این تالاب است و این نیزارها به مکان بسیار امنی برای پرندگان آبزی و کنارآبزی حاشیه این تالاب تبدیل شده و سالانه هزاران قطعه پرنده بومی و مهاجر داخل این نیزارها لانه‌سازی و جوجه‌آوری می‌کند.

وی با اشاره به وجود 767 هکتار نیزار در حاشیه زریبار اظهار کرد: وجود نیزارها در حاشیه و پیرامون زریبار به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر دریاچه ضمن بخشیدن جلوه‌های خاص بصری، از حیث روابط اکولوژیکی، حفظ سلامتی و تصفیه آب دریاچه و برقراری توازن در معادلات اکولوژیکی این دریاچه دارد.

رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست مریوان افزود: این نیزارها در واقع پناهگاه بسیار خوبی برای پرندگان آبزی و کنار آبزی این تالاب هستند و گسترش آن‌ها واکنش طبیعی دریاچه به سموم کشاورزی و فاضلاب‌ها روستاهای اطراف این دریاچه است.

همت‌بلند سالانه انواع پرندگان مهاجری آبزی و کنار آبزی ازجمله قو، فیلامینگو، غاز خاکستری و پیشانی سفید، کشیم کوچک، گیلار، فیلوش و انواع مرغابی و اردک وارد این تالاب می‌شوند.

وی گفت: سالانه انواع پرندگان مهاجری آبزی و کنار آبزی ازجمله قو، فیلامینگو، غاز خاکستری و پیشانی سفید، کشیم کوچک، گیلار، فیلوش و انواع مرغابی و اردک از جمله اردک سرسبز، ارده‌ای، سرحنایی و بلوطی وارد این تالاب می‌شوند.

وی اضافه کرد: این پرندگان مهاجر در سال در دو نوبت در ادامه مسیر کوچ خود از شمال به جنوب و بالعکس مدتی را در این تالاب به استراحت و تغذیه پرداخته و سرانجام کوچ خود را به مناطق دیگر ادامه می‌دهند.

  بیش از 200 هکتار از نیزارهای زریبار مریوان طعمه حریق شد

رئیس اداره حفاظت از محیط‌زیست مریوان آتش‌سوزی در نیزارها ازجمله عوامل افزایش آلودگی در این دریاچه است علاوه بر ورود فاضلاب، سوختن مکرر نیزارها، باعث برگشت مواد معدنی داخل لاشه نیزارها به آب، افزایش پتاسیم و فسفات درون آب و تغذیه‌گرایی و آلودگی بیشتر دریاچه می‌شود.

همت‌بلند با اشاره به از بین رفتن بیش از 200 هکتار از نیزارهای زریبار از ابتدای امسال تاکنون بر اثر وقوع حریق اظهار داشت: با پایش انجام شده 70 درصد آتش‌سوزی‌ها در همان ابتدا مهار شد اما 6 مورد آتش‌سوزی از کنترل خارج و باعث خسارات زیادی شد.

وی یادآور شد: محدوده دریاچه زریبار به‌صورت شبانه‌روزی توسط دوربین‌های پیشرفته در بخش‌های مربوط به استفاده از آب در بخش کشاورزی، زمین‌خواری و آتش‌سوزی کنترل می‌شود.

همت‌بلند به طرح جامع مدیریت زیست بومی اشاره کرد و اظهار کرد: براساس این طرح، وظایف همه دستگاه‌های دولتی، غیردولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد مشخص شده اما بیشتر ادارات مرتبط، تمایلی به اجرای مسئولیت‌های خود ندارند.

  دستگاه‌ها به وظیفه خود در طرح مدیریت جامع زریبار مریوان عمل نکردند

طرح مدیریت جامع تالاب‌ها به‌عنوان یک فرآیند مشارکتی با رویکرد زیست‌ بومی و با حضور جوامع محلی اطراف تالاب‌ها انجام می‌شود و تالاب‌های مشمول این طرح تالاب‌هایی هستند که تغییرات زیست محیطی در آن‌ها نقش مهمی در حیات جوامع محلی دارد و انجمن‌های زیست محیطی و جوامع محلی پیرامون این تالاب‌ها هم تمایل به مشارکت در اجرا و تدوین این برنامه داشته باشند.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست کردستان با اشاره به اینکه طرح مدیریت جامع تالاب بین‌المللی زریبار از سال 1397 تدوین شده است گفت: دستگاه‌های متعهد به وظیفه خود در برنامه جامع این تالاب بین‌المللی عمل نکردند.

فریبا رضائی اظهار کرد: مشکل اصلی این تالاب عدم اجرای تعهدات سایر دستگاه‌های متعهد در برنامه جامع تالاب زریبار، دخل و تصرف غیرمجاز، ساخت و ساز خزنده شهر به سمت تالاب و کشاورزی غیرمجاز در کنار عدم آگاهی و باورهای غلط در خصوص نیزار توسط بعضی از افراد سودجو است.

وی اضافه کرد: پرونده‌های قضائی تشکیل شده برای متخلفان گویای تلاش و اهتمام ویژه مجموعه محیط‌زیست استان برای حفاظت از تالاب است.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست کردستان به برنامه‌های حفاظتی در تالاب زریبار اشاره کرد و گفت: احداث پنج واحد لاگون و استخر ترسیب و تصفیه فاضلاب‌های در پایین دست روستاهای ضلع غربی در سال‌های گذشته و قبل از وصل شدن فاضلاب این روستاها به سیستم تصفیه‌خانه، احداث سوله‌های جمع‌آوری فضولات دامی در روستاهای حاشیه تالاب، احداث مامور سرا، به‌کارگیری محیط‌بان، خرید قایق موتوری کنترل مستمر شکار و صید ازجمله مهم‌ترین اقدامات این اداره کل طی چند سال اخیر بوده است.

رضائی اظهار کرد: قسمت اعظم اعتبارات ملی محیط‌زیست استان طی سال گذشته و امسال برای ساماندهی محدوده 15 هکتاری گردشگری تالاب که به دلیل سوء مدیریت سایر ارگان‌ها تبدیل به کانون آلودگی شده بود، اختصاص پیدا کرده است.

  برداشت آب برای فضای سبز و صیادی در زریبار

هر بار که سخن از کاهش آب تالاب‌ها و سدها به میان می‌آید، همه نگاه‌ها به سمت آسمان و سخاوت کم آن در یکی، دو سال اخیر دوخته می‌شود و در بسیاری از محافل تا این نکته بیان شود، همه صورت مسئله را پاک می‌کنند.

اما درد زریبار کمی بیشتر از کم‌سخاوتی آسمان است و در حالی که هیچ رودخانه‌ای وارد این تالاب نمی‌شود، در طول شبانه‌روز با حجم 70 لیتر در ثانیه آب آن به‌منظور تأمین آب فضای سبز شهرداری برداشت می‌شود که طبق برنامه مدیریت جامع باید این کار متوقف و سد گاران برای این منظور جایگزین می‌شد.

حفر صدها حلقه چاه مجاز و غیرمجاز که به منظور تأمین آب بخش زراعت و باغات حاشیه دریاچه زریبار حفر شده و هر سال بر تعداد آن‌ها و مکش آب سطحی و زیرزمینی افزوده می‌شود از دردهای التیام نیافته تالاب بین‌المللی زریبار است.

اما نکته آخر فعالیت تعاونی 35 نفری صیادان زریبار مریوان با مجوز روزانه صید بیش از 900 کیلوگرم انواع ماهی و اقدام به رهاسازی بچه ماهی و رشد گونه مهاجم به نام اردک‌ماهی که تکثیر آن افزایش پیدا کرده و اکوسیستم این دریاچه را به خطر انداخته از دیگر مشکلات تالاب بین‌المللی زریبار مریوان است.

در این میان اعتراض انجمن‌های زیست محیطی به‌ویژه انجمن چیای مریوان که یکی از قدیمی‌ترین و فعال‌ترین انجمن‌های زیست محیطی در کشور است برای جلوگیری از تخریب بیشتر تالاب زریبار نتیجه‌بخش نبوده است.

هر چند تالاب بین‌المللی زریبار مریوان با تمام این شرایط و تهدیدهای آن هنوز هم نفس می‌کشد و حیات در آن تداوم دارد اما اگر این شرایط ادامه داشته باشد تغییر سرنوشت آن مانند دریاچه ارومیه و هامون و غیره دور از انتظار نیست.

میانگین بارندگی سالیانه کردستان در شرایط نرمال حدود 450 میلی‌متر است که در سال زراعی گذشته (از اول مهر 1399 تا شهریور 1400) 302 میلی‌متر بارش ثبت شد که این رقم نسبت به مدت مشابه آن در سال ماقبل 42 درصد و در مقایسه با دوره بلندمدت (25 تا 30 سال قبل) 33 درصد کاهش نشان می‌داد.