منصور دور از کلیشه‌های سینمای دفاع مقدس

فیلم سینمایی «منصور» از آخرین محصولات سینمایی سازمان رسانه‌ای اوج، این روز‌ها بر پرده سینما‌ها رفته و فروش روزانه آن نیز از حد پیش‌بینی‌های اولیه بیشتر بوده است. اظهارات اخیر امیر موسوی، فرمانده کل ارتش در تمجید از این فیلم نیز قابل توجه بوده است.

فیلم سینمایی منصور به کارگردانی سیاوش سرمدی به زندگی شهید منصور ستاری، فرمانده نیروی هوایی ارتش در سال‌های دفاع مقدس و پس از آن اشاره دارد. این فیلم از معدود آثار ساخته شده در ژانر (گونه) بیوگرافی (زندگینامه) در سینمای ایران است که به شخصیت یک فرمانده شهید ارتشی پرداخته است.

سینمای دفاع مقدس سال‌هاست از کاهش تولیدات رنج می‌برد. برخلاف همه توصیه‌ها و سیاستگذاری‌ها برای افزایش ساخت فیلم با محوریت دفاع مقدس، آنچه در عمل دیده می‌شود، کاهش محسوس آثار مرتبط با دفاع مقدس است، از این رو ساخت فیلم‌هایی مانند «منصور» ارزشمند است. این کار با جلوگیری از به فراموشی سپرده شدن سینمای دفاع مقدس، زمینه آشنایی نسل جدید جامعه با دفاع مقدس و شهدا و قهرمانان جنگ تحمیلی را فراهم می‌کند.

فیلم سینمایی منصور، ثمره اعتماد به یک کارگردان فیلم اولی است. سرمدی، یک فعال رسانه است که سال‌ها در زمینه ساخت مستند فعالیت داشته است. این فیلمساز جوان تلاش کرده است در ساخت اولین اثر سینمایی خود تقریباً همان نگاه مستند را داشته باشد. این نوع نگاه را بعضی‌ها به عنوان نقطه قوت فیلم «منصور» عنوان کرده و بعضی دیگر آن را باعث تخت شدن روایت فیلم دانسته‌اند.

فیلم سینمایی منصور نگاهی دارد به زندگی تیمسار ستاری از قهرمانان هشت سال دفاع مقدس که کمتر برای مردم عادی زندگی او شناخته شده بود. تا پیش از ساخت «منصور» تولید فیلم‌هایی مانند «چ» و «ایستاده در غبار» را می‌توان به عنوان معدود فیلم‌های شاخص در حوزه زندگینامه شهدا معرفی کرد و در کنار آن‌ها آثار ضعیف‌تری مانند «شور شیرین» نیز ساخته شده است. فاصله زمانی میان زمان تولید هر کدام از این فیلم‌ها نشان‌دهنده بی‌توجهی سینمای دفاع مقدس به آثار بیوگرافیک است. با وجود آنکه زندگی قهرمانان شهید دوران دفاع مقدس در قالب آثار داستانی بعضاً جزو پرفروش‌ترین کتاب‌های سال معرفی می‌شوند، در سینما حتی فیلمسازان باسابقه سینمای دفاع مقدس به جای پرداختن به زندگی شهدای شاخص، تلاش کرده‌اند روایت‌های شخصی خود از جنگ تحمیلی را که بعضاً فاقد ارجاعات تاریخی است، به تصویر بکشند، از این رو «منصور» و استقبال از این فیلم می‌تواند باعث تشویق نهاد‌های فرهنگی و فیلمسازان برای تداوم ساخت بیوگرافی شهدا شود.

 نیروی هوایی و جذابیت‌های سینمایی

نیروی هوایی در میان نیرو‌های سه‌گانه ارتش از این شانس برخوردار بوده که در سینما آثار مهمی در خصوص فعالیت‌های آن در جنگ تحمیلی ساخته شود. شاید ساختار این نیرو، تسلیحات و عوامل دیگر باعث شده است حتی پیش از انقلاب نیز نیروی هوایی یکی از نیرو‌های نظامی مورد علاقه فیلمسازان باشد. در آخرین سال‌های پهلوی دوم، محمدعلی فردین فیلمی به نام «بر فراز آسمان‌ها» می‌سازد که در آن نیروی هوایی محوریت فیلم را تشکیل می‌دهد. در دوران دفاع مقدس، یکی از اولین آثار سینمایی که با استقبال عمومی و تاریخی روبه‌رو شد، «عقاب‌ها» اثر ساموئل خاچیکیان است. این فیلم در سال 63 و در اوج دوران دفاع مقدس ساخته شد و یکی از پرفروش‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران نام گرفت. یک دهه بعد فیلم «حمله به اچ 3» بار دیگر نیروی هوایی را بر سر زبان‌ها انداخت. پس از آن سریال «شوق پرواز» که به زندگی شهید عباس بابایی پرداخته بود از شبکه اول سیما پخش شد تا باز هم فعالیت‌های نیروی هوایی ارتش در دوران دفاع مقدس، در یک اثر داستانی به تصویر کشیده شود. در نهایت منصور که زندگی تیمسار منصور ستاری، فرمانده وقت نیروی هوایی را به تصویر کشیده است، نگاه دوباره‌ای به فعالیت نیروی هوایی در جنگ تحمیلی و تلاش برای سازندگی و خودکفایی این نیرو را به تصویر کشیده است.

 «منصور» نگاهی به نادیده‌های جنگ

دیالوگی در فیلم منصور وجود دارد که شهید ستاری، خود را فرمانده یک لشکر بی‌اسلحه معرفی می‌کند. منصور برای اولین بار به بخش‌های نادیده‌ای از دفاع در دوران جنگ تحمیلی پرداخته است. تدارکات جنگ، تأمین اسلحه و تلاش برای شکست تحریم‌ها، بخش‌هایی از تاریخ دفاع مقدس است که فیلمسازان این حوزه کمتر به آن پرداخته‌اند. بحث مشکلات داخلی، اختلافات و حتی دشمنی‌ها نیز بحث‌های دیگری است که حداقل در آثار مهم سینمای دفاع مقدس به آن‌ها پرداخته نشده و منصور از این جهت یک خط‌شکنی برای تغییر کلیشه‌های سینمای دفاع مقدس انجام داده است.

به‌رغم نقاط قوتی که فیلم منصور داشته است، حتی نامزدی کارگردان این فیلم برای دریافت سیمرغ کارگردانی بهترین فیلم اول نیز نتوانست ایرادات کارگردانی این فیلم را از نظر منتقدان به دور نگه دارد. همان طور که اشاره شد، توجه به ابعاد مستندگونه در فیلم منصور، روایت این فیلم را تخت کرده است و شاید کاهش چنددقیقه‌ای این فیلم برای اکران عمومی در سینما‌ها یکی از راه‌های ممکن برای سرعت بخشیدن به روند فیلم باشد.

منصور فیلم بی‌ادعایی است که تدارک خوبی برای ساخت آن دیده شده است و کارگردان حداقل از نظر دکوپاژ و لوکیشن با محدودیت چندانی روبه‌رو نبوده است، با وجود این می‌شد با تقویت تیم نویسندگی و کارگردانی از امکانات فراهم شده برای ساخت اثری قوی‌تر بهره برد.

فرمانده ارتش پس از تماشای فیلم سینمایی «منصور» به این نکته اشاره کرده است: «اگر قرار بود برای این فیلم اسم بگذارم، عنوان «مصائب فرمانده» را می‌گذاشتم، چراکه تقریباً همه فرماندهان ما چه در گذشته، چه امروز با چنین مصائبی مواجه هستند.»

فیلم سینمایی منصور، اولین ساخته سینمایی درباره یک فرمانده شهید ارتشی است و انتظار می‌رود این روند در آینده نیز تداوم داشته باشد.