اختلال در یادگیری، عقب‌‌ماندگی ذهنی نیست

لزوم همراهی آموزگاران و والدین با کودکان که دچار اختلال یادگیری هستند

اختلال یادگیری، یک اختلال عصب‌شناختی است. به بیان ساده، اختلال یادگیری ناشی از تغییر در شیوه «سیم‌کشی» مغز یک فرد بوده و کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری به اندازه همسالان خود و یا حتی بیشتر از آن‌ها، باهوش هستند؛ اما ممکن است درصورتی که برای درک مسائل تنها باشند و یا به شیوه‌های معمول آموزش ببینند، در خواندن، نوشتن، هجی کردن، استدلال کردن، به‌خاطر آوردن و یا سازمان‌دهی اطلاعات، مشکل داشته باشند.

   حقایقی در مورد اختلالات یادگیری

* طبق اعلام مؤسسات ملی سلامت، 15 درصد از جمعیت ایالات متحده یا یک نفر از هر هفت آمریکایی، مبتلا به نوعی از اختلالات یادگیری هستند.

* اختلالات یادگیری معمولاً خانوادگی و ارثی هستند.

* اختلالات یادگیری را نباید با دیگر اختلالات مثل اوتیسم، اختلال فکری، ناشنوایی، نابینایی و اختلال رفتاری اشتباه گرفت؛ هیچ‌یک از آن‌ها اختلال یادگیری نیستند. به‌علاوه آن‌ها را نباید با مشکلات ناشی از فقدان فرصت‌های آموزشی مثل تغییر مکرر مدرسه و یا مشکل در شرکت در کلاس، اشتباه گرفت.

   میزان شیوع اختلال یادگیری:

درصد شیوع این اختلال معمولاً بین یک تا سه درصد تخمین زده می‌شود. با توجه به آمارهای متفاوتی که در این زمینه ارائه شده است، باید درنظر داشت که تاکنون ارقام گزارش‌شده درباره کودکان با اختلالات ویژه در یادگیری، کمتر از یک درصد بوده است. بنابراین اگر همین پایین‌ترین رقم گزارش‌شده را برای جمعیت مدرسه‌ای جامعه ایران بپذیریم، در حدود حداقل 190 هزار دانش‌آموز با مشکلات ویژه در یادگیری خواهیم داشت که به کمک‌های جدی متخصصان این حوزه و روانشناسان نیاز دارند.

در سال‌های اخیر بسیاری از مؤسسات اختلالات یادگیری به کمک این کودکان آمده و با ایجاد مراکز درمانی، به آموزش و درمان این کودکان می‌پردازند که مؤسسه اختلال درمان پدیده یکی از این مراکز در همدان است.

در همین راستا با مدیر این مرکز درمانی به گفت وگو نشسته‌ایم که نتیجه را باهم می‌خوانیم.

مدیر مرکز اختلال درمانی پویش گفت: کودکانی که دچار اختلالات یادگیری، نوشتاری، ریاضی و املایی هستند، از سنین هفت تا 11 سال، می‌توانند به این مرکز برای درمان خو‌د مراجعه کنند.

طیبه قربانی با بیان اینکه در ابتدای ورود از این کودکان تست هوش گرفته می‌شود و باید ضریب هوشی آن‌ها متوسط و بالاتر از حد وسط باشد، اذعان کرد: به‌دلیل شرایط کرونا و تعطیلی مدارس در دو سال اخیر، کودکانی که به‌لحاظ هوشی از حد متوسط پایین‌تر هستند هم مورد پذیرش قرار می‌گیرند.

وی افزود: اختلال یادگیری، یک اصطلاح کلی برای انواع مشکلات یادگیری در کودکانی است که ازنظر توانایی‌های تحصیلی با وجود هوش متوسط یا حتی بالا، با مشکلات اساسی روبه‌رو هستند.

مدیر مؤسسه اختلال درمانی پویش با بیان اینکه بیشتر کودکان دارای اختلال یادگیری تا قبل از مدرسه با هم‌سن‌وسالان خود تفاوتی ندارند، اظهار کرد: این کودکان ازلحاظ هوشی مانند کودکان طبیعی و گاه حتی باهوش‌تر از آنان هستند.

قربانی مطرح کرد: اختلال یادگیری در کلینیک درمان اختلال یادگیری به مشکلات کودکانی اطلاق می‌شود که بدون هیچ علت مشخص دیگر، مطالب درسی را یاد نمی‌گیرند.

وی با بیان اینکه زمانی که در دوران کودکی فرد مشکلی ازنظر ذهنی، جسمی و روحی نداشته باشد انتظار این است که فرد در امور تحصیلی هم موفق باشد، یادآور شد: انتظار عمومی این است کودک در آینده بتواند بخواند، بنویسد و مفاهیم ریاضی را یاد بگیرد، اما در کودکان مبتلا به اختلال یادگیری این انتظار برآورده نمی‌شود؛ مشکلات یادگیری در این کودکان شامل خواندن، نوشتن، دیکته و محاسبات ریاضی، هریک به‌تنهایی و یا مجموعه‌ای از این موارد است.

قربانی ضمن اشاره به اختلال یادگیری خواندن، تصریح‌ کرد: این اختلال شامل سرعت خواندن آهسته، درک کم، مشکل در حفظ کردن، مشکل در شناسایی مفاهیم اصل، تسلط ضعیف آوایی، مشکلات رمزگشایی، مشکل در ادغام واژگان جدید و غیره می‌شود.

قربانی در ادامه‌ گفت: اختلال یادگیری نوشتن شامل مشکل در ساختار جمله، خطاهای مکرر هجی و یا گرامر، عدم امکان نوشتن در کتاب یا تخته سیاه، مشکلات در نشستن و به دست گرفتن قلم و غیره می‌شود.

وی ضمن اشاره به اختلال یادگیری ریاضی، ابراز کرد: تسلط ناکامل بر مباحث اولیه ریاضی، مشکل در شمارش اعداد، اشتباه در خواندن نمادها، دشواری فراخوانی ترتیب عملیات ریاضی، عدم توانایی در درک یا حفظ مفاهیم انتزاعی و غیره را شامل می‌شود.

مدیر مؤسسه اختلال یادگیری پویش عنوان کرد: در این مرکز علاوه‌بر اختلالات یادگیری، میزان توجه و تمرکز کودکان هم سنجیده می‌شود و درصورتی که فرد دچار اختلال باشد، درمان شروع می‌شود.

قربانی با بیان اینکه تعداد زیادی از دانش‌آموزان بعد دوره آموزش توانایی خواندن، نوشتن و یا حل مسائل ریاضی را پیدا می‌کنند، گفت: نقطه قابل توجه در این اختلال، نحوه برخورد والدین با این نوع کودکان است که باعث سرخوردگی کودک می‌شود و لازم است والدین آگاه باشند که کودک آن‌ها نه‌تنها ازلحاظ ذهنی مشکلی ندارد، بلکه در برخی موارد باهوش هم محسوب می‌شود و نباید برخورد بدی با آن‌ها بشود.

   اختلال یادگیری چه تفاوتی با عقب‌ماندگی ذهنی دارد؟

وی افزود: در اختلال یادگیری مشکلات یادگیری ناشی از نقایص هوشی نیست اما مشکلات یادگیری در کودکان عقب‌مانده ذهنی ناشی از هوش پایین و ظرفیت یادگیری کم است.

این پژوهشگر حوزه اختلالات یادگیری با بیان اینکه‌ کودکان کم‌توان ذهنی معمولاً در به‌دست آوردن توانایی رشدی از هم‌سالان خود عقب‌تر هستند، ابراز کرد: مثلاً دیرتر می‌نشینند یا راه می‌افتند، دیرتر صحبت می‌کنند، دیرتر ادرار خود را کنترل می‌کنند. به همین نسبت آنان در یادگیری مفاهیم و مهارت‌ها نیز ضعف دارند و حتی با آموزش‌های مناسب، تنها متناسب با ضریب هوشی خود تا مقطع خاصی قادر به ادامه تحصیل هستند.

قربانی با بیان اینکه کودکان مبتلا به اختلال یادگیری برخلاف کودکان عقب‌مانده تأخیر تکاملی واضحی ندارند، عنوان کرد: با آموزش‌های صحیح، به‌موقع، و به کمک متخصصین آگاه می‌توانند همانند دیگر بزرگسالان خود به موقعیت‌های تحصیلی دست پیدا کنند و در مقاطع دانشگاهی نیز موفق باشند.

   کودکان دارای اختلال یادگیری چه شباهت‌ها و چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟

وی خاطرنشان کرد: تنها شباهت کودکان دارای اختلال یادگیری در این است که همگی با وجود داشتن هوش طبیعی، در یادگیری برخی از حوزه‌های تحصیلی مشکل دارند؛ اما ویژگی اختلال یادگیری آنچنان گسترده است که به تعداد افراد، انواع مشکلات یادگیری وجود دارد. درواقع نمی‌توان دو نفر مبتلا به اختلال یادگیری را پیدا کرد که مشکلات یادگیری مشابه و یکسانی داشته باشند.

مدیر مؤسسه اختلال یادگیری پویش ادامه داد: علاوه‌بر این تفاوت گسترده در نوع مشکلات، شدت این اختلال نیز متغیر است؛ بنابراین بهتر است آن را به‌عنوان یک طیف اختلال درنظر گرفت.

قربانی با بیان اینکه در پایین‌ترین سطح این طیف کودکانی قرار دارند که با وجود برخورداری از هوش طبیعی مشکلات اساسی در یادگیری دارند، تصریح‌ کرد: مثلاً در سال نخست دبستان، به‌طور کلی خواندن و نوشتن را یاد نمی‌گیرند؛ در مقابل در بالاترین سطح این طیف، مشکلات یادگیری برخی از دانش‌آموزان آنچنان جزئی و اندک است که نه‌تنها مانع زیادی در یادگیری ایجاد نمی‌کند، بلکه حتی به چشم هم نمی‌آید و تشخیص داده نمی‌شود.

   آیا درمان قطعی برای اختلال یادگیری وجود دارد؟

وی اظهار کرد: متأسفانه درمان قطعی وجود ندارد، بلکه تنها راهکار جبرانی، توانبخشی توسط متخصصین اختلال یادگیری و ارائه آموزش‌های مناسب است که تشخیص به‌موقع، مداخله زودهنگام مشکلات یادگیری و به دنبال آن کاربرد روش‌های آموزشی مناسب، در موفقیت تحصیلی کودکان نقش بسزایی دارد.

   آیا اختلال یادگیری تنها بر موفقیت تحصیلی فرد اثر می‌گذارد؟

این پژوهشگر حوزه کودکان عنوان کرد: علاوه‌بر یادگیری و موفقیت تحصیلی، اختلال یادگیری بر تمامی جنبه‌های زندگی فرد تأثیر می‌گذارد؛ این تأثیر بستگی به شدت و نوع اختلال دارد. برای مثال تنظیم وقت، برنامه‌ریزی زمانی، پیدا کردن و دادن نشانی و غیره، از موارد شایع مشکلات این افراد حتی در دوران بزرگسالی است.

   آیا اختلال یادگیری با تنبلی و بی‌انگیزه بودن کودکان ارتباط دارد؟

وی با بیان اینکه بسیاری از آموزگاران و والدین نمی‌توانند قبول کنند که کودکی با هوش طبیعی یا بالاتر در یادگیری مطالب آموزشی مدرسه مشکل داشته باشد، یادآور شد: بنابراین از لقب‌هایی چون تنبل، عجول، بی‌حوصله، بی‌انگیزه، از زیر کار در رو و یا واژه‌های ناعادلانه‌تری چون کم‌هوش، عقب‌مانده و غیره استفاده می‌کنند که هیچ‌کدام از آن‌ها نه حقیقت دارد و نه منصفانه است.

مدیر مؤسسه اختلال یادگیری پویش اظهار کرد: اگرچه برخی از کودکانی که اختلال یادگیری آن‌ها به‌موقع تشخیص داده نشده یا در زمان مناسب، آموزش‌های لازم را دریافت نکرده‌اند با وجود تلاش‌های بیشتر، نتیجه کمتری دریافت می‌کنند و به‌دلیل سرخوردگی انگیزه خود را از دست می‌دهند، اما این کودکان از ابتدا بی‌انگیزه و تنبل نیستند.

   آیا مشکلات یادگیری کودک به‌دلیل لجبازی‌های او نیست؟

قربانی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین مسائل در مشکلات یادگیری که گاه والدین و حتی آموزگاران را با مشکل روبه‌رو می‌کند تفاوت قائل شدن میان واژه‌های «نخواستن» و «نتوانستن» است، افزود: گاهی اوقات این دو واژه فراموش می‌شوند، درصورتی که تفاوت اصلی در دیدگاه و رفتار ماست.

وی اذعان کرد: برخی از والدین شکایت خود را این‌گونه عنوان می‌کنند که کودک من، کودکی باهوش است، اما نمی‌خواهد یاد بگیرد، با من لجبازی می‌کند. مثلاً هزار بار به او یاد می‌دهم که طناب را با «ط» بنویسد اما بازهم موقع نوشتن دیکته در خانه از من سؤال می‌پرسد «ط» دسته‌دار یا «ت» دو نقطه؟! اگر والدین فکر کنند که کودک نمی‌خواهد یاد بگیرد و لجبازی می‌کند، ممکن است رفتاری نامناسب با کودک خود پیش بگیرند و آموزش آن‌ها با خشونت، داد و بیداد، سرزنش کودک، تنبیه و غیره همراه باشد.

قربانی گفت: توجه داشته باشید که کودک مبتلا به اختلال یادگیری، کودک باهوشی است با توانایی‌ها و ناتوانایی‌هایی متفاوت از کودکان دیگر، اگر مطلبی را یاد نمی‌گیرد و فراموش می‌کند، به‌دلیل عدم همکاری یا لجبازی نیست، بلکه به این خاطر است که نمی‌تواند. مرکز درمان اختلال یادگیری با اشراف کامل بر این مسائل، می‌تواند پروتکل درست درمانی را طراحی کند.

وی در خاتمه تأکید کرد: نکته بسیار مهم در موفقیت و درمان کودک رابطه والدین و معلم است؛ باید در درجه نخست به والدین کمک کرد با این مشکل کودک کنار بیایند. والدین گاهی شاهد تفاوت فرزندشان با دیگر کودکان هستند و این موضوع سبب دلسردی آن‌ها می‌شود و رابطه والد و کودک را دچار مشکل می‌کند و وضعیت تحصیل کودک را به هم می‌ریزد، باید والدین را به‌درستی در جریان گذاشت و از آن‌ها خواست برای درمان قدم بردارند.

حال با توجه به آنچه گفته شد، می‌بینسم که هزاران نفر در جامعه دچار اختلال یادگیری هستند. کودکان و بزرگسالان بسیاری همراه با این اختلال به‌سختی زندگی می‌کنند و این درحالی است که اطلاعات کافی در رابطه با آن به جامعه داده نمی‌شود. تشخیص اختلال یادگیری و اطلاع‌رسانی در مورد علائم و درمان‌های مربوط به آن، مسئله مهمی است؛ زیرا وجود این اختلال نه‌تنها می‌تواند عامل شکست تحصیلی باشد، بلکه باعث کاهش اعتمادبه‌نفس، خشم، پرخاشگری، استرس و سرخوردگی خواهد بود.

اختلال یادگیری مسئله جدیدی نیست. طی دهه‌های گذشته هم کودکان بسیاری به آن مبتلا بوده‌اند، اما چون سواد اهمیت بالایی نداشته و تعداد افراد بی‌سواد زیاد و بسیاری از مشاغل یدی بوده، بنابراین علائم آن کمتر به چشم می‌آمد. امروزه تحصیلات اهمیت بیشتری پیدا کرده و تعداد مدارس بیشتر شده و اکثر کودکان تحصیل می‌کنند. به همین دلیل علائم مربوط به اختلال یادگیری در همان سال‌های نخست تحصیل مشخص می‌شود و به چشم می‌آید. اختلال یادگیری ارتباطی با هوش کودک ندارد و هرچه سریع‌تر تشخیص داده شود، راحت‌تر قابل‌درمان است.

نکته قابل توجه در این اختلال همراهی والدین و اولیا با این کودکان بوده و لازم است که والدین بین عقب‌ماندگی و اختلال یادگیری تمایز قائل شوند و برای درمان کودک به او کمک کنند.

از طرفی والدین در عین حال نباید کودک را به حال خود رها کنند یا بیش از حد به او فشار آورند؛ زیرا این کار اعتمادبه‌نفس کودک را از بین می‌برد. والدین نیز به برخی آموزش‌ها نیاز دارند، آموزگارانی که در این حوزه آموزش دیده‌اند به والدین می‌گویند باید روی چه حوزه‌هایی کار کنند. ساعت جلسات آموزشی برای کودکانی که دبستانی هستند، باید کوتاه و حدود 15 دقیقه باشد و برای مقاطع بالاتر حدود 30 دقیقه. جلسه آموزشی باید با تفریح و خوشایند همراه باشد و کار آموزشی با همان کار خوشایند پایان داده شود. در ضمن برای آموزش باید از پاداش و تقویت رفتار استفاده کرد و روش‌های خلاقانه و مبتکرانه داشت. جلسات آموزشی هرگز نباید روی رابطه والد-فرزندی اثر منفی داشته باشد. درصورتی که این‌طور باشد، باید جلسات را قطع کرد. زیرا عوارض حاصله بیشتر از عواید مثبت ماجرا است، کودکان مبتلا به اختلال یادگیری، دانش‌آموزان غیر فعال هستند و نمی‌توانند راهبردهای یادگیری حل مسئله را به‌کار گیرند. آن‌ها توانایی خود را قبول ندارند و نمی‌توانند مستقل عمل کنند، این کودکان اغلب تکالیفشان را در خانه با حمایت والدین یا در مدرسه به کمک معلم انجام می‌دهند.