عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا؛

سلامت روان، مؤلفه‌ای مغفول در فضای شهری همدان

شرایط نامناسب فضاهای عمومی شهری در ابعاد جسمی و روانی شهروندان تأثیرگذار است، عدم امنیت شهری و سکونتی، انزوا، افسردگی و گسست اجتماعی در محلات شهری از عوامل مزمن شهری و محیطی هستند. طراحی فضاهای عمومی باز و محلات شهری متناسب با آسایش و سلامت روانی و فیزیکی شهروندان یکی از اهداف طراحی شهری پایدار به شمار می‌رود که در سال‌های اخیر به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته گسترش زیادی داشته و ارائه راهنماها و معیارهای طراحی برای آسایش روانی و شادکامی، سلامت و ایمنی شهروندان از نتایج چنین رویکردی بوده است.

به دیگر سخن طراحی شهری و مسکن ارتباط تنگاتنگی با سلامت اشخاص دارد و محققان می‌گویند که مسکن نامناسب بر شرایط سلامت افراد اثرگذار است.

در ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده است «هر انسانی سزاوار یک زندگی با استانداردهای قابل قبول برای تأمین سلامتی و رفاه خود و خانواده‌اش است که شامل تأمین خوراک، پوشاک، مسکن، مراقبت‌های پزشکی و خدمات اجتماعی و امنیت می‌شود».

محققان می‌گویند، شرایط محیط زندگی و مسکن مناسب با سلامت جسمی و روحی افراد ارتباط مستقیم دارد. طبق دستورالعمل‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO)، طراحی ضعیف مسکن می‌تواند خطر سقوط، آسیب، انزوا و استرس را برای افراد مسن یا افراد دارای معلولیت افزایش دهد، علاوه بر این، مسکن ناامن استرس را تشدید می‌کند.

روبرت هاکسفورد، مدیر گروه طراحی شهری لندن، معتقد است که رابطه بین سلامت و طراحی شهری یا مسکن سابقه طولانی دارد.

وی می‌گوید پیوندهای بین مسکن و طراحی شهری و بهداشت به صدها سال قبل مانند جنبش بهداشت عمومی قرن نوزدهم، فعالیت انجمن بهداشت شهرها در دهه 1840 بازمی‌گردد.

دکتر لیلا مک کی، مدیر مرکز طراحی شهری و سلامت روان نیز معتقد است که بی‌خانمانی و ناامنی مسکن یک عامل خطر اصلی برای مشکلات بهداشت روانی است، همان‌طور که دکتر مک کی تأکید می‌کند، امنیت مسکن می‌تواند به‌اندازه شرایط فیزیکی خانه برای رفاه افراد مهم باشد. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با دو تن از کارشناس یعنی حسین اردلانی؛ دکتری تخصصی فلسفه هنر و عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان و نیز هادی رضایی‌راد عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا با تأکید بر اینکه تأمین سلامت روان و حتی سلامت جسم بخشی در حوزه پزشکی و بخشی در بستری که انسان در آن زندگی می‌کند تأمین می‌شود گفت: حال آنکه این بستر امروزه به سمت شهرنشینی سوق یافته است.

هادی رضایی‌راد با تأکید بر اینکه پس از انقلاب صنعتی این شهرها بودند که به محیط زندگی انسان ورود کردند، تشریح کرد: بنابراین بسیاری از اتفاقاتی که انسان تجربه می‌کند در همین محیط شهری رخ می‌دهد پس علل بخش بزرگی از اختلالات روانی و جسم شهروندان را باید در محیط‌های شهری جستجو کرد.

وی با بیان اینکه البته محیط شهری نیز خود به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شود ابراز کرد: در این بین حضور در عرصه‌های عمومی شهر بخش اعظمی از ساعت زندگی افراد را در کنار عرصه‌های خصوصی و عرصه‌های بینابینی به خود اختصاص می‌دهند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا افزود: یکی از وظایف برنامه‌ریزان شهری و طراحان و مدیران شهری طراحی این است که این عرصه‌های عمومی را طوری طراحی، برنامه‌ریزی و مدیریت کنند که علاوه بر تأمین نیازها بتواند شایسته زیست شهروندان با در نظر گرفتن سلامت روان و جسم آن‌ها باشد.

رضایی‌راد با تأکید بر اینکه شاخص‌های مختلفی برای طراحی در مسیر ارتقای کیفیت فضاهای عمومی وجود دارد، اذعان کرد: در این بین نکته حائز اهمیت، تحقق ارتقای کیفیت زندگی در همین عرصه‌های عمومی است پس وقتی صحبت از افزایش کیفیت زندگی می‌کنیم بازهم باید به‌دنبال تحقق افزایش کیفیت محیطی در عرصه‌های عمومی بود.

وی با تأکید بر اینکه این امر در دو بخش سخت‌افزاری و تدابیر نرم‌افزاری طراحی و برنامه‌ریزی شهری تحقق پیدا می‌کند اذعان کرد: بنابراین صرف اینکه یک فضا از حیث زیرساختی و کالبدی طراحی، برنامه‌ریزی و مدیریت کنیم کفایت نخواهد کرد بلکه در کنار این مسئله نیازمند رویکردهای نرم‌افزاری نیز هستیم.

این شهرساز ادامه داد: درواقع اینکه یک فضا با بهترین امکانات روز دنیا نیز تأمین شود اما نتوانیم بستر فکری برای آنکه محرکی برای حضور شهروندان در آن‌ها و در ادامه چگونگی بهره‌مندی از این فضا در نهایت جلوگیری از بسته‌بندی کردن (تفکیک جنسیتی) را ارائه دهیم عملاً نخواهد توانست بازخورد کاملی را از فضاهای عمومی شهری در عرصه سلامت روان شهروندان فراهم کند.

رضایی‌راد با تأکید بر اینکه شهرهای جدید ما امروزه شاید به لحاظ کالبدی دارای عرصه‌های نو و بدیع و درعین حال با بهترین مواد اولیه و مصالح ساخته شده باشند اما مسئله اینجاست که نشاط و سرزندگی هویت را نمی‌توان در این شهرها یافت ابراز کرد: عدم وجود سرزندگی و نشاط در عرصه‌های عمومی شهری ما می‌تواند تهدیدی برای سلامت روان شهروندان باشد.

وی ادامه داد: بنابراین موضوعی که گاهی در مدیریت شهری و طراحی آن مورد توجه قرار نمی‌گیرد بُعد نرم‌افزاری است در حالی که ما در مسیر تحقق شهر پایدار می‌بایست این مهم را مورد توجه قرار دهیم.

این شهرساز با انتقاد از عدم وجود متخصصان کادر حوزه سلامت روان در طراحی و برنامه‌ریزی شهری ابراز کرد: این در حالی است که این مهم در دنیا یک امر بدیهی است اما در کشور ما طراحی شهری تنها جنبه کالبدی را مورد توجه قرار می‌دهد.

رضایی‌راد افزود: تا زمانی که مباحث نرم‌افزاری همچون حس نشاط، سرزندگی، هویت، حس تعلق خاطر در برنامه‌ریزی شهری مورد توجه قرار نگیرند نمی‌توان انتظار داشت که محیط شهری علیرغم اینکه از بهترین مصالح و درعین‌حال فناوری برخوردار باشند کارایی لازم را داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر بروز بیماری کووید 19 توجه به این مقوله را در عرصه طراحی شهر دوچندان کرده است ابراز کرد: متأسفانه این بیماری مردم را از حضور در عرصه عمومی فراری می‌دهد.

این طراح شهری با بیان اینکه ضرورت توجه به این نکته نشأت‌گرفته از تشدید و افزایش یافتن بیماری‌های پنهان روانی طی دو سال اخیر در پی بروز کرونا در بین شهروندان به‌ویژه در بین سالمندان است، اظهار کرد: درواقع تبعات ناخوشایند این بیماری طی دهه‌های آینده نمود بیشتری پیدا خواهد کرد.

رضایی‌راد افزود: بنابراین لازم است طراحان شهری بنا به ضرورت نسبت به احیای عرصه‌های عمومی با تدبیر نرم‌افزاری اقدام کنند.

وی با اشاره به اینکه مؤلفه‌های مختلفی در تحقق بعد نرم‌افزاری محیط شهری که سلامت روان را در پی خواهد داشت مؤثر هستند ابراز کرد: نزدیکی به طبیعت و بهره از عناصر طبیعی شامل حضور گیاهان و فضای سبز، استفاده از مصالح طبیعی، دسترسی به نور طبیعی، بهره از نور طبیعی روز، شرایط نگهداری و تمیزی محیط، دسترسی به امکانات و تجهیزات شهری به‌منظور پاسخ به نیازهای عملکردی کاربران فضا، دسترسی به خدمات محلی، ایمنی و امنیت فضا در مسیر کاهش جرم‌پذیری فضا، سر و صدا، ازدحام و شلوغی، عدم رعایت قلمروهای فضایی، دلبستگی به مکان به‌منظور حضور فضاهای خاطره‌انگیز، نقش‌انگیزی فضا، قدمت فضا و در نهایت تحقق و افزایش روابط اجتماعی ازجمله این مؤلفه‌ها هستند.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که آیا در شهر همدان مؤلفه‌های تأمین سلامت روان در محیط‌های شهری فراهم است ابراز کرد: شرایط اقلیمی شهر همدان به لحاظ سرد بودن منجر به آن شده است که تحقق این امر به‌صورت کامل انجام نشود.

رضایی‌راد با بیان اینکه البته طی سال‌های اخیر اجرای برخی پروژه‌ها همچون احداث پیاده‌راه‌ها شهر را به سمت انسان‌محور بودن سوق داد اما نمی‌توان آن را به‌عنوان یک دستاورد بزرگ در شهر قلمداد کرد گفت: درواقع پیاده‌راه ساختن یکی از ابزارها و تکنیک‌هایی است که می‌توان مردم را نسبت به حضور در عرصه‌های عمومی تشویق کرد.

وی ادامه داد: اقلیم همدان به صورتی است که اغلب فضاهای شهر تنها در برخی از فصول سال امکان بهره‌مندی وجود دارد و با فرا رسیدن فصل سرد استفاده از آن‌ها برای اقشار مختلف امکان‌پذیر نیست که این مهم در عرصه سلامت روان آسیب‌زا است.

این استاد شهرسازی با بیان اینکه در واقع در فصل گرم سال، نشاط اجتماعی و سرزندگی در شهر همدان بیشتر است اذعان کرد: مسئله اینجاست که جایگزینی برای این مکان‌ها در شهر همدان تعریف نشده که امکان بهره‌مندی از آن برای سنین مختلف در فصول سرد فراهم باشد.

رضایی‌راد با اشاره به اینکه البته بسیاری از فضاهای موجود توسط ما طراحان و شهرسازان در همدان ساخته نشده بلکه به‌ تبع از اقلیم همدان به‌صورت طبیعی در فصولی از سال امکان میزبانی از شهروندان را دارا هستند ابراز کرد: در واقع حالت باغ شهر بودن (پتانسیل طبیعی) همدان به‌صورت ذاتی خود منجر به شکل‌گیری عرصه‌ها عمومی شده است.

وی افزود: اگر فضاهای طبیعی را در شهر همدان کنار بگذاریم درواقع کار خاصی در عرصه فضاهای جایگزین توسط مدیران و طراحان شهری در همدان انجام نشده است.

وی با اشاره به اینکه یکی از موتورهای محرک در عرصه تأمین سلامت روان در محیط‌های شهری به درست تدوین شدن طرح‌های بالادستی در شهر بازمی‌گردد که مهم‌ترین آن طرح جامع شهری است ابراز کرد: اگر این سند بر مبنای عدالت در محورهای مختلف سخت‌افزاری و نرم‌افزاری تدوین شود می‌تواند به تمامی دغدغد‌های کارشناسی در حوزه‌های مختلف شناختی در شهر پاسخ دهد.

استادیار گروه فلسفه هنر دانشگاه آزاد اسلامی استان همدان نیز در ادامه با بیان اینکه علیرغم نظر مخالف برخی کارشناسان نقاشی دیواری جزء گرافیک محیطی به‌حساب می‌آید گفت: در واقع نقاشی دیواری علاوه‌بر داشتن بار معنایی به ساماندهی محیط به لحاظ بصری کمک می‌کند.

حسین اردلانی با تأکید بر اینکه خوشبختانه طی یک دهه گذشته در این حوزه شهرداری همدان با به‌کارگیری تیمی کارآزموده و متبحر از وضعیت خوبی برخوردار است زیرا آنچه در عرصه کارایی نقاشی دیواری از اهمیت بالایی برخوردار است اینکه این هنر به‌نوعی محیط شهری را در راستای ایجاد حس نوستالژی در شهروندان برای آینده و نیز تقویت احساس صمیمیت در حال حاضر بین اهالی یک شهر آذین می‌کند اظهار کرد: درواقع نقاشی دیواری نیز همچون اثر تاریخی می‌تواند برای ما طی سال‌ها خاطره‌بازی کرده و درعین‌حال به‌عنوان یک هنر معاصر علاوه بر آذین محیط، بر مطلوبیت و سرزندگی شهر می‌افزاید.

وی با بیان اینکه در واقع نقاشی دیواری با ایجاد حس نوستالژی در بین شهروندان احساس تعلق‌خاطر به شهر را افزایش می‌دهد تصریح کرد: نقاشی دیواری و دیوارنگاری ازجمله هنرهایی است که اگرچه سابقه‌ای چند هزارساله در عرصه هنرهای تجسمی ایران دارد، اما در میان هنرهای معاصر با پا گرفتن مرکز زیباسازی شهرداری‌ها در دهه‌های اخیر بود که به‌صورت گسترده به آن توجه شده است.

استادیار گروه فلسفه هنر، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی استان همدان با تأکید بر نیازهای امروز جامعه شهری به نقاشی دیواری که همانا ارتقای محیط شهری مطابق با سلیقه مخاطب عام به همراه ایجاد سرزندگی و شادابی روح شهر را دربر دارد، ابراز کرد: برای نائل آمدن به این هدف باید ابتدا تعریف صحیحی از نقاشی دیواری مطرح و وجه تمایز آن با نقاشی و همچنین نقاشی‌های بزرگ مشخص ‌و در عین حال انتظار می‌رود شهردار جدید همچون پروژه‌های عمرانی برای این بخش نیز اهمیت و اعتبار و بودجه لازم را مورد توجه قرار دهد که خوشبختانه توجه به این مهم طی سال‌های اخیر از جنس و کیفیت المان‌ها و نقاشی‌های دیواری مشخص است و امیدواریم این رویکرد در مدیریت جدید شهری نیز مورد عنایت و توجه قرار گیرد.

اردلانی با تأکید بر اینکه متأسفانه شهر همدان تا چند دهه گذشته شهری کوچک بوده است که با الحاق برخی روستا به شکل کنونی گسترش یافته است ابراز کرد: متأسفانه هنوز در برخی مناطق این‌چنین با نقاط شهری همدان شکاف عمیقی حتی به لحاظ گرافیک محیطی و در عین حال ارائه خدمات عمومی وجود دارد بنابراین در صورت عدم توجه به این تفاوت و شکاف یقیناً شاهد بیشتر شدن این گسست خواهیم بود.