قاهره می‌نویسد، بیروت منتشر می‌کند و بغداد می‌خواند

معترضان در بغداد با برگزاری تحصن خواستار خروج نیروهای امریکایی از عراق می‌شوند. نیروهای ضدتروریسم در خیابان‌ها گشت‌زنی می‌کنند. یک دادگاه فدرال در حال بررسی این موضوع است که آیا نتایج انتخابات پارلمانی دو ماه پیش را تایید کند یا نه.

اما در محوطه نمایشگاه بین‌المللی بغداد، تقریبا هیچ‌کس به هیچ‌کدام این‌ها اهمیتی نمی‌دهد.

 اینجا مشتریان از فرصت پیش‌آمده برای پرسه زدن در راهروهای کتاب‌های جلدنازک و جلدمحکم، که روی میزهای غرفه‌های کشورهای مختلف چیده شده‌اند، لذت می‌برند؛ از ژست گرفتن برای سلفی‌هایی مقابل کتاب‌های ساختگی که به یکدیگر چسبانده شده‌اند تا کلمه «book» را نمایش دهند. لذت بردن از چیزی که به دور از بحران‌های سیاسی و نگرانی‌های امنیتی، برای بسیاری از عراقی‌ها شخصیت حقیقی و مانای بغداد است.

میسون الدملوجی، معاون سابق وزیر فرهنگ که از نمایشگاه بازدید می‌کرد گفت: «شکاف بزرگی میان مردم عادی و نخبگان سیاسی وجود دارد. مردم در خیابان‌ها علاقه‌ای به آنچه در سیاست اتفاق می‌افتد ندارند.» خانم دملوجی که یک معمار است به رنسانس کوچکی در فرهنگ بغداد که با بهبود امنیت رواج پیدا کرده و جوانانی که مشتاق برقراری ارتباط با جهان هستند اشاره کرد. او گفت: «نسل‌های جدید در معرض ایده‌هایی قرار می‌گیرند که توسط نسل‌های قبلی انکار می‌شدند. اتفاقات زیادی در حال وقوع است.»

در محل نمایشگاه در منطقه شیکِ شهر، منصور، برخی از غرفه‌هایی که به‌طور معمول برای نمایشگاه‌های تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفتند، بازسازی شده‌اند تا شبیه به بغداد قدیم شوند. اتوبوس‌ها بچه‌ها را با لباس‌های فرم مدرسه پیاده می‌کنند. گروه‌های دوستان در آفتاب زمستانی می‌نشینند و قهوه عربی و اسپرسو می‌نوشند.

داخل نمایشگاه، غرفه‌ها آثاری از موسسات نشر سرتاسر جهان عرب و فراتر از آن را ارائه می‌دهند. یک ناشر ایرانی کتاب‌های نفیسی از شگفتی‌های فرهنگی کشورش را به نمایش گذاشته است. در غرفه یک انتشارات کویتی، زینب الجوری، روان‌پزشک، کتابی درباره بین‌النهرین قدیم و رمانی از رابرت لوئیس استیونسن که به عربی ترجمه شده خریده است. اکثر کتاب‌های این غرفه جلد شومیز است. دکتر جوری 30 ساله که در یک بیمارستان روانی کار می‌کند گفت: «خواندن درمان من است.» او که ماه‌ها انتظار این نمایشگاه را می‌کشید گفت: «صرف بازدید از این مکان لذت‌بخش است، حتا اگر هیچ کتابی نخرم.»

عراقی‌ها عاشق کتابند. یک ضرب‌المثل قدیمی می‌گوید: «قاهره می‌نویسد، بیروت منتشر می‌کند و بغداد می‌خواند.»

جین عرف، نویسنده این گزارش می‌نویسد: «در دهه 90 میلادی اولین ماموریت گزارشگری‌ام را به بغداد داشتم که کشوری بسته بود. عراقِ صدام حسین، کشوری که وارد شدن به آن دشوار بود و وقتی به آنجا می‌رسیدی واکاوی آنچه پشت پرده جریان داشت دشواری‌ها و خطرات خود را در پی داشت.»

ایالات متحده به تازگی نیروهای صدام را از کویت بیرون و سازمان ملل متحد تحریم‌های تجاری گسترده‌ای را علیه عراق اعمال کرده بود. در کشوری پیش از این ثروتمند، شوک ناشی از فقر ناگهانی به شهر و ساکنان آن حاشیه سخت‌تری داد.

اما از پشت درهای بسته خانه‌های مردم اغلب کتابخانه‌ها پر از کتاب بود. در بعضی از خانه‌ها قفسه‌های چوبی زیبا و توکاری وجود داشت و هر کتاب از سوی صاحبش مانند دوستی قدیمی بود.

عراقی‌ها به میراث باستانی خود به عنوان وارثان اولین تمدن‌های شناخته‌شده جهان در امتداد رودهای دجله و فرات افتخار می‌کنند. قدیمی‌ترین شکل نوشتاری شناخته‌شده، نشانه‌های خط میخی که روی گل رس حکاکی شده‌اند، بیش از پنج هزار سال پیش در جنوب عراق پدیدار شدند.

در قرن نهم پس از میلاد در بغداد که آن زمان بزرگ‌ترین شهر جهان بود، مترجمان در بیت‌الحکمه، کتابخانه و مرکز علمی عظیم دوران طلایی اسلام، وظیفه ترجمه تمام آثار مهم موجود به عربی و پیشبرد مباحثات اندیشمندانه را داشتند. 

دانشمندان از سرتاسر امپراطوری عباسی، از آسیای مرکزی تا شمال افریقا به این مکان سفر می‌کردند و به تحقیق و ترویج پیشرفت علمی می‌پرداختند.

دوازده قرن بعد، در خیابان المتنبی، عشق به کتاب و ایده‌ها در جمعه‌بازارها همچنان زنده است؛ جایی که فروشندگان به رسم سنتی که قلب تپنده زندگی فرهنگی سنتی بغداد است، کتاب‌های دست‌دوم را برای فروش در پیاده‌رو می‌چینند.

حشام نظر، 24 ساله، از کتاب‌فروشان حاضر در نمایشگاه کتاب بغداد است که مدرک امور مالی و بانکداری دارد اما به انتخاب خودش در موسسه انتشاراتی «سِمِتری آو بوکز» کار می‌کند. روی قفسه‌ پیشنهادات این ناشر در نمایشگاه، کتاب «نیچه امریکایی» به چشم می‌خورد که درباره تاثیر این فیلسوف آلمانی بر ایالات متحده است. حشام نظر نیچه را «دومین متفکر بزرگ در کل تاریخ بشر» توصیف می‌کند. اولی از نظر او لئوناردو داوینچی است. او گفت کتاب‌های برهان شاوی، نویسنده عراقی، از پرفروش‌ترین‌های این ناشر بوده است. شاوی یک مجموعه 9قسمتی ازجمله رمان «سردخانه بغداد» دارد که در آن اتفاقات آن‌سوی پس‌زمینه خشونت در بغداد پس از جنگ را به تصویر می‌کشد. تاریخ پرتلاطم و خشونت‌آمیز عراق از زمان حمله امریکایی‌ها در سال 2003 دستاویزی غنی برای نویسندگان فراهم کرده است.

در بدترین زمان‌ها در عراق، کتاب‌ها مایه آرامش بوده‌اند. زمانی که داعش در سال 2014 بخش‌هایی از عراق را تصرف و شهر موصل را پایتخت خلافت خود اعلام کرد، زندگی، آن‌طور که عراقی‌ها در دومین شهر بزرگ کشورشان می‌شناختند، اساسا متوقف شد. موسیقی و تقریبا تمامی کتاب‌ها ممنوع شدند. زنان در خانه‌های خود زندانی بودند. در نزدیک به سه سالی که شهر در تصرف داعش بود، بسیاری از مردم در خانه ماندند و مخفیانه کتاب خواندند. در اولین جشنواره کتاب‌خوانی پس از آزادسازی موصل از دست داعش، هزاران نفر از ساکنان به رویدادی که در یک پارک برگزار شده بود رفتند که زمانی از آن برای آموزش کودکان مبارز استفاده می‌شد. خانواده‌هایی با فرزندانشان، افراد مسن، آدم‌های جوان... همگی تشنه آن بودند که بتوانند دوباره آزادانه بخوانند.

حشام نظر، فروشنده کتاب حاضر در نمایشگاه بغداد، گفت در حالی که این روزها بسیاری از مردم کتاب‌ دیجیتال می‌خوانند، او و بسیاری دیگر هنوز ترجیح می‌دهند کتاب را در دستان خود بگیرند. او گفت: «وقتی یک کتاب کاغذی را باز می‌کنی، انگار تو هم در سفر نویسنده‌ با او همراه می‌شوی. کتاب کاغذی روح نویسنده را در خود دارد.»