لنگ‌زدن زیبایی شهر بدون آثار هنری حجمی و هویت همدانی

از منظر اهل هنر و صاحب‌نظران، المان ترکیبی است پیکره‌وار که در ساخت آن از هر آنچه می‌تواند جنبه تزئینی و ساختمانی داشته باشد به‌صورت یکپارچه و تلفیقی از موارد فوق استفاده می‌شود البته قبل از هر چیز این ترکیب باید دارای یک نظام هندسی و تعادلی پایدار و زیبا باشد به‌گونه‌ای که بتواند پس از جانمایی در سطح شهر بینندگان را به خود جذب و اذهان آن‌ها را درگیر کند.

از منظر کارشناسان گاهی این آثار به حدی زیبا هستند که مشخصه‌ای برای شناخت شهر در منطقه مورد نظر شده و حتی جزو شاخصه‌های شهری محسوب می‌شوند به‌گونه‌ای که با برده شدن نام منطقه مذبور ناخودآگاه ذهن، شاخصه‌ها و ویژگی‌های خاص آن منطقه و به‌صورت خاص آن اِلمان را در خود تصویرسازی نموده و چه‌بسا حتی خود همین آثار پس از مدتی به یک اثر تاریخی و ماندگار تبدیل و آوازه آن در شهرهای دیگر خواهد پیچید.

نتایج تحقیقات صورت‌گرفته نشان می‌دهد که نشانه‌ها و المان‌های شهری در زندگی روزمره افراد نقش مهمی ایفا نموده و به بیان هویت یک شهر می‌پردازند و چون به‌دفعات در طول یک زمان طولانی در اذهان تکرار می‌شوند، خود را در ذهن انسان تثبیت می‌کنند. به دیگر معنی المان هویت واحدی است که انسان می‌تواند به‌وسیله آن یک مکان را به‌عنوان مکانی متمایز از سایر مکان‌ها شناخته و بازشناسایی کند و به دلیل قرار گرفتن این نشانه‌ها چنانچه بر پایه تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم طراحی و ساخته شوند، بیانگر هویت شهر خواهند بود.

به اعتقاد بسیاری از اهل معنا این نمادها در شناخت منطقه و یا شهر اهمیت دارد زیرا بعضاً برگرفته از اتفاق یا تاریخچه‌ای خاص در محل مورد هستند و یا به نکته‌ای خاص در آن محل اشاره نموده و با تاریخچه‌ای خاص عجین می‌باشند بنابراین یکی دیگر از اهداف المان‌ها می‌تواند اطلاع‌رسانی و معرفی منطقه‌ای خاص به لحاظ تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی و ویژگی‌های خاص مردم آن منطقه بوده و یا به‌اتفاق یا رویداد خاصی در منطقه مزبور اشاره کند که همه این‌ها در برقراری ارتباط بهتر مخاطبان و کسانی که به آن محل رفت‌وآمد دارند با منطقه مورد نظر مؤثر است.

البته این موضوع به‌ویژه برای توریست‌ها و کسانی که کمتر به منطقه مورد نظر رفت و آمد می‌کنند از اهمیت و جذابیت بیشتری برخوردار است زیرا در مسیریابی و آدرس‌دهی صحیح برای پیدا نمودن یک منطقه خاص شهری، مشخصه بهتر از آن استفاده می‌کنند.

همچنین از دیگر ویژگی این‌گونه نماد‌ها می‌توان به ایجاد یک فضای زیبا و یک اتمسفر هنری در سطح شهر‌ها اشاره نمود که می‌تواند محلات، مناطق و قسمت‌های مختلف یک شهر را از حالت یکنواختی و تکراری خارج و به هر بخش از شهر یک هویت و ویژگی خاص ببخشد.

به اعتقاد هنرشناسان یک اِلمان خوب می‌تواند به کالبد یک شهر، روح زندگی بدمد زیرا همان‌طور که می‌دانیم یکی از اهداف طراحی مبلمان شهری کنترل رفتارهای شهروندان به‌صورت غیر مستقیم است که برای نیل به این هدف، طراحان شهری می‌توانند از راه همین نمادها با مردم ارتباط برقرار کرده و با استفاده از این امکان، قادر خواهند بود تا به یکی از اهداف طراحی شهری یعنی اثرگذاری غیر مستقیم بر رفتارهای مردم نزدیک شوند.

زیرا در فضایی که با هنر عجین شده انسان راحت‌تر نفس می‌کشد ازآن‌رو که در گیرودار زندگی پر دغدغه امروز و در ازدحام این‌همه بتن و آهن و سیمان، خیابان و اتومبیل و ازدحام که بی‌وقفه بر ما و زندگی و روحیاتمان تأثیر می‌گذارند. چاره‌ای نیست جز تلطیف فضای زندگی جمعی و دستاویز قرار دادن هنر برای دلپذیر شدن محیط زندگی اجتماعی

  آنچه هست یا آنچه باید باشد...!؟

و اما با توجه به اهمیت استفاده از المان‌های شهری در فضا‌های عمومی، در اغلب شهرهای ایران و به‌خصوص شهر همدان طراحی، ساخت و تعبیه المان‌های شهری دارای سابقه طولانی است که صدالبته نیز این موضوع بر پایه شناخت مدیریت شهری از اهمیت موضوع و با استفاده از مشاوران و مجریان توانمند در این عرصه محقق می‌شود.

اما واقع امر اینجاست به‌رغم آنکه طی دهه‌های گذشته در شهرهای مختلف ایران آثار بسیاری در این خصوص طراحی و ساخته شده است اما صرفاً به علت عدم آگاهی مدیریت شهری و نیز عدم استفاده از مشاوران مجرب و هنرمند آثار چندان قابل قبول و عامه‌پسندی در این مسیر خلق نشده است. در این نوشتار تلاش شده تا ضمن معرفی مشخصات و الزامات المان‌های شهری تا حدودی توجه مدیریت شهری به‌ ضرورت طراحی مناسب المان‌ها جلب شود.

زیرا توجه به این موضوع از آن حیث دارای اهمیت است که به‌مانند همه مردم شهرهای دنیا عامل دل‌بستگی شهروندان همدانی به شهر و سکونتگاه‌هایشان تنها ویژگی‌های اقتصادی و جغرافیایی و حتی تاریخی نیست بلکه به‌موازات همین موضوعات، هویت و زیبایی‌ها و کیفیت‌های بصری شهری نیز برای آن‌ها مهم است.

بنابراین برای ایجاد چنین حسی بسیار ضروری است تا مدیران، صاحب‌نظران، تصمیم‌گیران، هنرمندان و در نهایت طراحان شهری در طراحی این نمادها، ویژگی‌های اقلیمی، هویتی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و… را توأمان مورد توجه قرار داده و برای ایجاد تمایز شهرها و تقویت هویت مکانی علاوه بر ایجاد تمایز از طریق نمادها و المان‌های شهری، نشانه‌ای از هویت بومی شهر همدان را هم در عناصر مخلوق مد نظر قرار دهند.

  سه‌گانه مهم، چرا، کجا و چگونه

در این خصوص و به اعتقاد کارشناسان و صاحب‌نظران، المان‌های شهری و عناصر شاخص، ازجمله بناها و عوامل مهم در طراحی معماری و طراحی شهری محسوب می‌شوند که علاوه بر بازگو کردن ویژگی‌های هر شهر، تأثیر مهمی در نحوه برخورد و تعاملات شهروندان را با یکدیگر و محیط شهری دارند. این بدان معناست که المان‌های مختلف در مناطق مختلف دارای معانی متفاوتی می‌باشند که قبل از طراحی هرکدام، طراح باید با دقت نظر در همه زوایای کار ویژگی‌های نمادین و هویتی آن منطقه را شناخته و برآن اساس، اثر را ابتدا طراحی و سپس اجرا کند.

اینکه صاحب‌نظران معتقدند که کارکرد‌های المان‌های شهری را می‌توان در قالب موضوعاتی چون کمک به ارتقای کیفیت بصری محیط زندگی، تقویت‌دهنده‌ مکان و زمان ارتباطات اجتماعی و کلامی میان انسان‌ها، تداعی‌کننده اصول، ارزش‌ها و عرف جامعه، بازگوکننده جنبه‌های تاریخی یا فرهنگی و اجتماعی یک منطقه یا شهر، کمک به تنوع و غنای شهری، ارتقای سطح دل‌بستگی افراد به فضاها و محیط‌های شهری، ایجاد حس جهت‌یابی و موقعیت‌یابی، ایجاد سرزندگی و نشاط در قرارگاه‌های رفتاری و جذب مردم به آنجا، متمایز ساختن شهرها از یکدیگر و در نهایت کمک به جذب گردشگران و افزایش درآمد حاصل از آن تعریف و تفسیر کرد.

درعین‌حال و از منظر برخی از هنرمندان نیز محل قرارگیری اِلمان نیز یکی از عوامل مهم تعیین میزان تأثیرگذاری و تثبیت آن در ذهن بیننده است و اگر این آثار در مکان مناسب برای مثال در نقطه‌ای از شهر که مکان بروز برخی اتفاقات است، قرار گیرد، بر قدرت و ثبات آن افزوده خواهد شد گو آنکه در صورت عدم جانمایی صحیح نیز می‌تواند موجب کاهش توجه، نگاه و اثرگذاری لازم باشد.

در این خصوص کارشناسان تأکید دارند که در خصوص جانمایی قطعاً میادین اثرگذارترین فضاهای شهری در ذهنیت شهروندان هستند؛ زیرا معمولاً ساکنان شهر، مناطق مختلف شهر را توسط میادین آن، از هم بازمی‌شناسند و ساده‌ترین راهِ دادن نشانی را، راهنمایی از طریق میادین به‌عنوان نقاط شاخص شهری می‌دانند.

و اما جدا از دو بحث پیشین یعنی چرایی و مکان‌یابی اما قطعاً نکته بسیار مهم‌تری که باید به‌صورت خاص بدان توجه و تأمل داشت موضوع کیفیت طراحی این المان‌هاست. اینکه از منظر هنرمندان اصلی‌ترین محورهایی که در طراحی المان‌های یک شهر باید رعایت شده و مد نظر قرار گیرد موضوعاتی از قبیل موضوعاتی است که در ادامه به آن اشاره می‌شود که باید در حین اجرا مد نظر مجریان قرار گیرد.

- سرزندگی: یعنی تا چه اندازه عناصر و المان‌ها نیازهای بیولوژیکی و توانایی‌های انسانی را در آن محیط رشد داده، شکوفا کرده و محیطی مناسب ایجاد می‌کند.

- قابل شناسایی: یعنی از نظر ذهنی به‌وضوح قابل شناخت و شناسایی باشد و ساکنان، آن را در زمان و مکان به تجسم درآورند و باارزش‌ها و مفاهیم جامعه نیز مرتبط باشد.

- کارایی: یعنی طرح مورد نظر نسبت به ارائه اهداف و مفاهیمی که در پس آن قرار دارد از جامعیت کافی برخوردار باشد.

- زیبایی: المان طراحی‌شده باید علاوه بر کارایی از زیبایی بصری لازم نیز برخوردار باشد.

- تناسب: یعنی این‌که شکل و اندازه المان‌ها با الگو و فرم ذهنی افراد نسبت به آن منطبق باشد.

- دسترسی: یعنی دسترسی حداکثری افراد، خدمات، اطلاعات و اماکنی که به نحوی با آن مرتبط هستند مقدور باشد.

- شفافیت و خوانایی: یعنی المان طراحی شده از وضوح کافی برخوردار بوده و ارتباط صریحی با مفاهیم و ارزش‌های غیر فضایی برقرار نماید.

- صرفه اقتصادی: یعنی طراحی و ساخت المان مورد نظر از توجیه اقتصادی لازم برخوردار باشد.

- رعایت مقیاس: اگر المانی کوچک در منطقه‌ای وسیع قرار گیرد اثرگذاری کمتری داشته و چنانچه بسیار بزرگ‌تر از مقیاس مناسب در منطقه قرار گیرد، ممکن است مکان را بی‌روح کند و به یک عامل ضعف در آن مکان تبدیل شود.

نکته اینجاست که چون نمادها و المان‌های شهری و عناصر شاخص از عوامل مهم در طراحی معماری و طراحی شهری محسوب شده که علاوه بر بازگو کردن ویژگی‌های هر شهر، تأثیر مهمی در نحوه برخورد و تعاملات شهروندان با یکدیگر و محیط شهری دارند؛ بنابراین در صورت بی‌توجهی طراحان به مؤلفه‌های پیش‌گفته و در نگاه خاص ذائقه و سلیقه شهروندان، ممکن است اثر تولیدی تبدیل به یک نماد خاصی گردد که صرفاً متخصصان و خود طراحان آن را درک کنند و در نتیجه استفاده‌کننده اصلی یعنی شهروندان بهره‌ای از درک آن نبرده و لاجرم محصول به وجود آمده، تأثیر هویت‌بخشی خود را از دست بدهند.

زیرا المان‌ها نمادهایی هستند که در عین بی‌جانی و بی‌روحی، به فضاهای شهری جان و روح می‌بخشند و جنبه‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی را در خود پرورانده و به دلیل فرم و عملکرد خاص خود زبان ناطق هویت شهر می‌باشند و به ثبت خاطرات و تعاملات در اذهان کمک می‌کنند.

گو آنکه یک اثر مطلوب نیز علاوه بر بومی کردن فضای شهرها، تقویت احساس تعلق خاطر به محل سکونت و ترغیب شهروندان به مشارکت در اداره امور شهرشان، کمک شایانی به شناساندن شهر در سطح ملی و حتی بین‌المللی خواهد کرد چه بسا در چند اثر فاخر موجود در شهر همدان نیز این موضوع قابل مشاهده است و بسیاری از مردم جهان به‌محض شنیدن نام شهر همدان ناخودآگاه برخی از این آثار (مانند آرامگاه بوعلی سینا، باباطاهر و...) در ذهنشان نقش می‌بندد.

  نگاه شهروندی به آثار موجود...!

در طراحی شهری، المان‌ها می‌توانند آیینه تمام نمایی از هویت و رویدادهای شهر باشند که در القای هویت و فرهنگ شهر حرف اول را می‌زنند، بنابراین بسیار لازم است تا طوری طراحی شوند که به حفظ حس مکان بینجامد چراکه مکانی حرفی برای گفتن دارد که هویت داشته باشد، هویتی که ناشی از آثار تاریخ، فرهنگ آداب و رسوم شخصیت‌های نامدار و... است؛ پس بهتر اینکه تا به این موضوع نیز به‌مانند بسیاری از موضوعات شهری عمیق‌تر نگاه کرده و فقط به زیبایی که سطح طراحی محدود است توجه نکرده و به عامل عمیق‌تر و مهمی همچون درک مفهوم آن در میان بینندگان و شهروندان نیز نگریست.

در این خصوص و متأثر از گفت‌و‌گو‌های صورت‌گرفته با تعداد 25 نفر از شهروندان همدانی در خصوص نظرات آن‌ها در باب المان‌ها و در مجموع احجام هنری هندسی موجود در شهر و متعاقباً پیشنهاد‌ها، مطالبات و بایستگی‌های مد نظر آن‌ها این‌گونه برداشت می‌شود که:

-تقریباً همه افراد شرکت‌کننده در این مجموعه گفت‌و‌گوها نتوانستند به‌طور کامل فرق میان المان و مجسمه را بیان کرده و همه این آثار را در یک دسته و تعریف قرار دادند.

-همه 25 نفر شهروند وجود المان‌ها، مجسمه‌ها و آثار حجمی را از مؤلفه‌های مهم زیباسازی شهر تلقی کرده و معتقدند که وجود آن‌ها به سیما و منظر شهر جذابیت می‌بخشد.

-تعداد 22 نفر از شهروندان حاضر در گفت‌و‌گو معتقدند که محتوای آثار خلق شده باید برای همه افراد جامعه قابل درک و فهم باشد.

-از منظر 21 نفر المان‌ها و مجسمه‌های شهر باید بیانگر یکی از شاخصه‌های تاریخی، فرهنگی، ملی، مذهبی و... مهم و به خصوص شهر و استان همدان باشد.

تقریباً همه این افراد با تأکید به لزوم استفاده از هنرهای نو و سنتی در آثار حجمی معتقدند طراحی و اجرای برخی از این محصولات متأسفانه آن‌قدر کم‌ارزش، مبهم، بی‌محتوا و نازیباست که نه‌تنها انسان رغبتی به دیدن آن‌ها ندارد بلکه حتی بعضاً مایه آبرو‌ریزی و خنده است.

-از منظر 18 نفر از افراد حاضر در گفت‌و‌گو آثار هنری جدید خلق شده باید به لحاظ ابعاد و کیفیت ساخت مورد توجه و دقت قرار گرفته و از ماندگاری بالایی برخوردار باشد. درعین‌حال در خصوص آثار نو باید تا جایی که امکان دارد تعریفی تابلویی با نام سازنده، محتوا و هدف آن نیز در کنار آن قرار گیرد.

-از دیدگاه همین گروه طی یکی دو سال گذشته مجسمه‌ها و المان‌های زیبا و جذابی (به‌خصوص) در ایام نوروز در همدان دیده شده اما باید به فکر آثار فاخر و نوین‌تری هم بود؛ که جنبه دائمی و ارزشی‌تر دارد.

-از دیدگاه 17 شهروند همدانی از باید برخی از این آثار را در دوره‌های زمانی عوض کرد تا تنوع بصری در شهر ایجاد شود و صدالبته در خصوص آن دست المان‌هایی که در ورودی‌های شهر ساخته شده‌اند نیز با توجه به اهمیت و ارزشی بودنشان باید بیشتر توجه کرده و به نوسازی، نورپردازی و رنگ‌آمیری آن‌ها همت گمارد.

-از دیدگاه 16 نفر از گفت‌و‌گو کنندگان در بسیاری از آثار موجود، نشانه‌های مشخصی از تاریخ، هنر و هویت تاریخی استان دیده نمی‌شود و بیشتر حالت عمومی دارد، باید در این خصوص توجه بیشتری کرد.

-همین گروه معتقدند با اینکه استان همدان پایتخت تاریخ و تمدن، سفال، مبل، منبت و... کشور بوده و یا دارای ظرفیت‌های فرهنگی بسیاری است اما هیچ تلاش مشخصی برای نمایش این داشته‌ها در بحث المان‌سازی و یا نمودسازی آن‌ها در این حوزه هنری صورت نگرفته است.

-از دیدگاه 14 نفر بسیاری از آثار حجمی موجود بعد از گذشت چندین سال دیگر تکراری، کهنه، بی‌حس و حال شده‌اند پس لازم است تا ضمن تغییر آن‌ها آثار جدیدتری را تولید و به نمایش گذاشت.

-جمعی بالغ بر 12 نفر از این شهروندان براین عقیده‌اند که به مرور زمان و شرایط جوی، بسیاری از آثار فعلی تخریب و نیازمند مرمت، نوسازی و رنگ‌آمیزی هستند، بنابراین برای ایجاد جذابیت بصری باید آن‌ها را مورد بازبینی تعمیر و حتی تعویض قرار داد.

-از دیدگاه همین گروه مجریان شهری نباید با سلیقه و نظر شخصی اقدام به طراحی و یا ساخت این آثار کرده و طی فراخوان باید از مردم نیز نظرخواهی کنند. موضوع اینجاست که تاکنون نیز هیچ‌گونه نظرسنجی در خصوص نظرات مردمی در این باب انجام نشده است.

-9 شهروند همدانی تصریح کردند که در انتخاب نوع آثار باید به‌گونه‌ای عمل کرد که سلایق و فهم عمومی مردم مورد دقت واقع شده و آثاری خلق نشود که عامه مردم به هر دلیل نتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند.

جمعی بالغ بر هشت نفر معتقدند با توجه به کیفیت و ماهیت آثار خلق شده جدید احتمالاً هیچ اتاق فکر هنری و یا کار گروهی با تخصص هنری و یا حتی نظرسنجی در این زمینه وجود ندارد و مجریان با الگوگیری و کپی این آثار از دیگران و متعاقباً اجرا توسط افراد غیر هنرمند بدون توجه به اصل مفهوم‌سازی و یا خودکفایی فکری صرفاً به‌دنبال انجام یک کار هستند.

-تقریباً همین گروه با اشاره به بحث اعتبارت و هزینه‌ها معتقدند باید ضمن حفظ و مراقبت از آثار موجود از هدر رفت و دورریز اعتبارات جلوگیری کرده و با حفظ و نگهداری درست از این احجام در مناسبت‌ها و برنامه‌های دگر نیز از آن‌ها استفاده کرد.

6 نفر با بیان اینکه باید از المان‌ها مجسمه‌ها و مؤلفه‌های هنری در تمام سطح شهر استفاده کرده و عدالت توزیعی را در تخصیص این نمادها به کل محلات شهر رعایت کرد.