نگاه انسان‌محورانه به آب، چالش محیط زیست

سال گذشته آبی یعنی 1400-1399 خشک‌ترین سال آبی در 5٢ سال گذشته بود و آثار این خشک‌سالی به وضوح خود را در روان‌آب‌ها، ذخیره سدها، دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور نشان می‌دهد. از طرفی طبق اعلام مرکز پایش خشک‌سالی کشور، به طور متوسط میانگین بارش‌ها در سال آبی طی یک سال گذشته نسبت به 1399-1398 با کاهش 5٠ درصدی روبه‌رو بود و در نیمه شرقی کشور، کمبود بارش تجمعی سال آبی اخیر نسبت به سال آبی گذشته بیش از ٧٠ درصد کاهش داشته به گونه‌ای که استان‌های شرقی کشور مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی بین 5٠ تا ٧٠ درصد بارش کمتر از نرمال را در سال آبی اخیر داشتند البته شرایط در استان‌های غربی کشور نیز همین روند را طی کرده و بهتر نیست، به گونه‌ای که حتی در استان‌هایی همچون همدان این روزها کار به جیره‌بندی آب شرب و آب‌رسانی دستی به حیات وحش کشیده شده‌ است.

تداوم کم‌بارشی در بیش از یک فصل موجب خشک‌سالی شده و به تدریج با طولانی‌تر شدن و شدت یافتن خشک‌سالی نیز افزایش پیدا می‌کند، سال آبی گذشته تمام استان‌های کشور بارش کمتر از نرمال داشتند و خشک‌سالی شدید تا بسیار شدید در تمام کشور حاکم شد، حال آنکه این پدیده مخرب، خزنده و فراگیر است و در صورت تداوم داشتن، خسارت‌های بسیار زیادی را در بخش‌های مختلف به‌خصوص ‌محیط زیست تحمیل می‌کند.

کاهش دبی آب رودخانه‌ها باعث کاهش خسارت به محیط زیست و حیات‌ وحش شده است به گونه‌ای که بیشتر دریاچه‌های کشور خشک شد‌ه‌ و در فصل گرم آتش‌سوزی جنگل‌ها وسعت و شدت بیشتری داشت.

حال آنکه خشک‌سالی و تغییر اقلیم موضوعی جدی و البته جهانی است؛ مهم‌ترین اقدامی که مردم و دولت می‌توانند انجام دهند سازگاری با کم‌آبی و توسعه فعالیت‌ها متناسب با ظرفیت‌های آبی در دسترس با رعایت حقابه محیط زیستی است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌و‌گویی را با دکتری محیط زیست از دانشگاه اراک و استاد دانشگاه ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

روژان نظری با تأکید بر اینکه معضلات محیط زیستی در دنیای امروز نه‌تنها در ایران بلکه در سطح بین‌المللی برخواسته از عدم آشنایی مردم و مسئولان نسبت به ساختار کره زمین است گفت: این مهم منجر به اقداماتی نا‌آگاهانه می‌شود که هریک تهدیدی جدید برای محیط زیست را به‌دنبال دارد.

وی با تأکید بر اینکه مهم‌ترین مسئله محیط زیستی که کشور ما را تهدید می‌کند مسئله آب و بحران آن است اذعان کرد: این مسئله خود بستر بسیاری از مشکلات است.

*کوهستان‌ها منبع جریان حیات

وی با بیان اینکه اگر بخواهیم به چرخه آب از مبدأ اشاره کنیم باید بگویم آب از کوهستان سرچشمه می‌گیرد به‌طوری‌که کوهستان‌ها منبع تولید آب هستند ابراز کرد: در خصوص اهمیت این منابع حیات، همین بس که بیش از 40 درصد آب مورد نیاز کشور توسط کوهستان زاگرس تأمین می‌شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه جنگل‌ها و پوشش گیاهی تثبیت‌کننده این آب در کوهستان‌ها هستند ابراز کرد: این در حالی است که سالانه بخشی از جنگل‌ها به‌ویژه در کوهستان زاگرس به‌صورت عمدی و غیر عمدی دچار حریق شده و می‌سوزند.

نظری با تأکید بر اینکه از بین رفتن پوشش گیاهی بحران آب را تشدید می‌کند خاطرنشان کرد: البته اطلاع از چگونگی شکل‌گیری کوهستان نیز در این بین خالی از لطف نیست؛ چراکه این کوهستان‌ها ماحصل انباشت رسوبات و بقایای اجساد زیست‌مندان مختلف طی میلیون‌ها سال است، در نتیجه کوهستان‌ها سرشار از مواد غنی و مغذی برای پوشش گیاهی هستند؛ بنابراین آبی که از آنجا سرچشمه می‌گیرد نیز سرشار از این مواد بوده پس باید در جریان رودخانه‌ها به خاستگاه نهایی خود یعنی دریاها و تالاب‌ها متصل شوند.

وی با تأکید بر لزوم توجه به مواد مغذی آب جاری شده از کوهستان‌ها اظهار کرد: چرخه آب را می‌توان به سیستم گردش خون بدن تشبیه کرد زیرا همان گونه که این سیستم مسئولیت انتقال خون را بر عهده داشته و انسداد هر یک از رگ‌ها می‌تواند تهدیدی جدی برای حیات انسان باشد، هرگونه اختلال در چرخه آب نیز می‌تواند حیات و زیست‌بوم بشر را تهدید کند.

  سدسازی بر رودخانه‌ها رگ حیات ساختار کره زمین را مسدود کرده است

این فعال حوزه محیط زیست سدسازی بر روی رودخانه‌ها را مشابه ایجاد انسداد در رگ‌ها دانست‌ و افزود: درواقع این مهم تهدیدی جدی را بر ساختار کره زمین وارد می‌کند.

نظری با تأکید بر اینکه طی سالیان سال به بهانه اینکه از سرریز آب سد‌ها استفاده می‌کنیم با پروژه‌های سدسازی سیستم گردش آب زمین را مسدود کرده و این روند را ادامه می‌دهیم، اذعان کرد: مسئله این است که سرریز آب سد، دیگر حاوی رسوبات و مواد مغذی نیست تا در مسیر خود در دشت‌ها با انباشته شدن رسوبات، کوهستانی جدید شکل بگیرد.

وی با تأکید بر اینکه دستکاری در ساختار کره زمین منجر به از بین رفتن حیات خواهد شد تشریح کرد: با سدسازی‌هایی که در کشور انجام پذیرفت شاهد خشک شدن تالاب‌های گاوخونی، دریاچه ارومیه و دیگر تالاب‌ها بودیم.

وی با تأکید بر اینکه حتی ساخت سد انحرافی کمال‌خان از سوی افغان‌ها، شمال استان سیستان را بنا به نیاز آبی این منطقه به افغانستان، با چالش آب روبه‌رو کرده است، گفت: با توجه به شرایط بحرانی این منطقه طی دو سال گذشته بنده شخصاً چندین مقاله در این ارتباط نوشته و خواستار توجه به این سد از سوی مسئولان از طریق برقراری دیپلماسی قوی شدم.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه پیگیری‌های بنده حتی قبل از ورود طالبان به افغانستان بود اذعان کرد: معتقدم متولیان آب در کشور به امید انتقال آب و امکان ایجاد چاه ژرف، از توجه به این مقوله غافل شده و بر این اساس کمترین انرژی برای دریافت حقابه هامون به کار گرفته شد.

  انتقال آن راهکار نیست

نظری افزود: این در حالی است که اجرای طرح‌های انتقال آب با دشواری بسیاری همراه و حتی گاهی غیر ممکن است.

وی با اشاره به اینکه متولیان حوزه آب کشور در واقع به جای حل مشکل به‌صورت اصولی و ارائه راهکارهایی همچون انتقال آب، خود مشکلات جدیدی را برای کشور به بار می‌آورند، عنوان کرد: مسئله این است که بحران آب تنها موضوع تأمین آب شرب نیست بلکه خشک شدن رودخانه‌ای همچون هامون منجر به ایجاد ریزگردها خواهد شد که این مهم حتی افغان‌ها را نیز دچار مشکل می‌کند.

این کارشناس حوزه محیط زیست با بیان اینکه به خاطر خشک شدن رودخانه هامون، طوفان‌های 120 روزه سیستان که ظرفیت خوبی برای بهره‌مندی از تولید انرژی بود امروز با ریزگردهای این رودخانه به 165 روز در سال رسیده است، خاطرنشان کرد: این مهم منجر به زیر شن رفتن بسیاری از روستاها شده و با خشک‌تر شدن بستر رودخانه بیشتر و بیشتر خواهد شد.

  زبانمان در سازمان‌های بین‌المللی کوتاه است

نظری با اشاره به اینکه امروز زبان ما بر اثر اجرای طرح‌های سدسازی گسترده و دستکاری در چرخه آب در جوامع بین‌المللی کوتاه است؛ بنابراین نمی‌توانیم با زبانی رسا خواهان برخورد سازمان‌های بین‌المللی با رفتارهای این‌چنینی از سوی کشورهای همسایه باشیم عنوان کرد: جوامع اروپایی و آمریکایی طی سال‌های اخیر به اشتباه خود پی برده و سالانه چند سد را تخریب کرده و نسبت به بازسازی ساختار طبیعی اقدام می‌کنند.

  سدسازی را متوقف کنید، کسی صدایمان را نمی‌شوند

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه در ایران صدای ما شنیده نمی‌شود اذعان کرد: خشک شدن دریاچه نمک قم که از به‌هم پیوستن چند رودخانه ایحاد شده بود نیز از نتایج سدسازی بر مسیر این رودخانه است.

این فعال محیط‌زیست با اشاره به اینکه این روزها دریاچه نمک قم خود به منبع ریزگردی در مرکز کشور بدل شده که علاوه بر این استان برای استان‌های همجوار و جنوب شهر تهران نیز مشکل‌ساز خواهد بود ابراز کرد: نگاه انسان‌محورانه صرف به طبیعت، اصلی‌ترین مشکل ماست که ما را در رسیدن به توسعه پایدار دچار نقصان کرده و خواهد کرد.

نظری با اشاره به اینکه توسعه زمانی پایدار است که مخرب نباشد خاطرنشان کرد: در واقع توسعه‌ای که بر مبنای پایدار نباشد توهمی بیش نیست.

وی با اشاره به اینکه توجه به عدالت زیستی اصلی‌ترین نیاز رسیدن به توسعه پایدار است، ابراز کرد: این مهم از آن جهت که در یک کشور اسلامی هستیم باید از توجه و جایگاه دوچندانی برخوردار باشد.

این کارشناس محیط زیست ادامه داد: اما متأسفانه این گونه نیست حال آنکه عدالت زیستی می‌گوید همه زیست‌مندان باید از طبعیت و ظرفیت‌های آن برخوردار بوده و انسان نیز جزئی از این زیست‌مندان است اما در عمل ما زمین را تنها متعلق به خود دانسته و بی‌محابا شهرها را گسترش داده و زیستگاه را تخریب می‌کنیم.

نظری با اشاره به اینکه در حال حاضر بهترین کار مدیریتی در برابر چالش بحران آب توقف طرح‌های متناقض با محیط زیست و درعین حال بازگشت به شرایط گذشته است اذعان کرد: در واقع برای گذر از این بحران و در عین حال رسیدن به توسعه پایدار و مانا راه دیگری پیش روی ما نیست.