سپهرغرب خطاب به مدیریت ارشد استان؛

دایره‌المعارف تزئینات تک‌رنگ دوره سلجوقی در انتظار مرمت اصولی

ناکارآمدی، دردی که میراث فرهنگی استان از آن رنج می‌برد

گنبد علویان همدان به‌عنوان یکی از جاذبه‌‌های توریستی و گردشگری معروف همدان شناخته می‌شود که در چهارباغ علویان و در نزدیکی امامزاده عبدالله (ع) و در شمال میدان عین‌القضات قرار دارد.

درواقع گنبد علویان از یادمان‌ها و شاهکارهای معماری و گچ‌بری بعد از اسلام در همدان است که تاریخچه آن به دوره سلجوقیان و مغولیان تعلق دارد حال آنکه این بنا توسط خاندان علویان در قرن ششم هجری ساخته شد که در ابتدا مسجد بود، سپس با ایجاد سردابی در زیرزمین تغییر کاربری داد و به مقبره خاندان علوی تبدیل شد.

از طرفی گنبد علویان با ویژگی‎های منحصربه‌فردش یک میراث کهن ایران‌زمین به‌شمار می‌آید که بنای چهار ضلعی دارد و گوشه‌های بنا با لبه‌‌های ستاره‌ای شکل به‌صورت زیبایی طراحی شده؛ این نوع معماری و طراحی برای بسیاری از افراد این صنف و بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی تحسین‌برانگیز است.

علاوه بر این دیوارهای مقبره در این مجموعه به‌صورت مکعبی ساخته شده و تا خط آغاز گنبد ادامه دارد و باقی گنبد نیز در دوره‌های مختلف تاریخی از بین رفته است.

ابعاد و پلان داخلی بنا هشت متر در هشت متر است و تزئینات غنی، متراکم و رازآمیزی دارد، تزئیناتی شبیه گنبد سرخ مراغه و گنبد حیدریه قزوین.

همچنین در درب ورودی گنبد علویان و در درون کادر مستطیلی شکل، می‌توانید از گچ‌بری‌هایی دیدن کنید که از برجستگی‌های لانه زنبوری تشکیل شده است و گل و بوته‌های درهم پیچیده آن به شکل زیبایی در این مجموعه برای بازدیدکنندگان خودنمایی می‌کند به طوری‌که در حاشیه کادر خارجی بنای گنبد علویان نیز آیاتی از قرآن کریم به خط کوفی بر روی کتیبه‌ای گچ‌بری شده مشاهده می‌شود که به‌صورت بدیع تزئین شده است. گنبد علویان در همدان با شماره 94 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است جالب‌تر اینکه محراب این مجموعه یکی دیگر از زیباترین قسمت‌های داخلی گنبد علویان محسوب می‌شود که در قسمت جنوبی بنا قرار دارد و در جای جای آن گچ‌بری‌های چشمگیری نقش بسته‌اند.

با توجه به اهمیت جایگاه این اثر تاریخی بازدیدی از این مجموعه داشتیم تا در جریان چگونگی حفظ، نگهداری و نیز مرمت این مجموعه قرار گیریم اما آنچه در این بازدید نظرمان را جلب کرد فضای مرمتی بود که نه‌تنها نتوانسته احیاگر مجموعه در قالب مرمت باشد بلکه از نظر ما خود به نوعی تخریب محسوب می‌شود به گونه‌ای که روی بخش‌هایی از نقوش لانه‌زنبوری با فضای به اصطلاح مرمت از بین رفته و بخشی از ستون‌ها و کتبیه سردرب این مجموعه و بخش‌‌های داخلی آن که پر بود از نقش گل، بوته، نقوش لانه زنبوری و غیره به طور کامل زیر لایه‌ای از گچ و خاک‌رس دفن شده‌اند و حتی در بخش‌هایی از روی طرح‌ها ساب کشیده شده است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با ارسال عکس از این آثار گفت‌وگویی را با حسین احمدی؛ رئیس دانشکده حفاظت و مرمت اصفهان و علی مالمیر؛ مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

رئیس دانشکده حفاظت و مرمت اصفهان با تأکید بر اینکه باید دید متولی بنا کدام ارگان است مسئول مرمت کیست؟ پیمانکار است یا خود سازمان متولی انجام می‌دهد یا به‌صورت امانی و روزمزدی است؟ گفت: علاوه بر این باید مشخص شود ناظر و کارفرما کیست؟ کدام بخش‌ها در حال مرمت است؟ آیا مرمت بنا بر اساس یک پلان یا طرح مرمت انجام می‌شود یا به‌صورت روزمره و به شکل موضعی و جزئی؟ آیا ناظر آکادمیک و دانشگاهی دارد؟

حسین احمدی با تأکید بر اینکه عکس‌ها گویای خیلی چیزهاست ولی نمی‌تواند مبنای قضاوت قرار گیرد اظهارکرد: این بنا نور چشم بناهای مشابه و یکی از مهم‌ترین بناهای سده‌های میانه تمدن اسلام و دایره‌المعارف تزئینات تک‌رنگ دوره سلجوقی است و آن‌قدر مهم است که نمی‌شود بدون تحقیق، طرح مدون و تأیید‌شده مرمتی و بررسی دقیق آن را مرمت کرد.

مدیرکل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان همدان نیز با تأکید بر اینکه در حال حاضر کار مرمت بنای گنبد علویان توسط پیمانکاران مرمتی میراث فرهنگی درحال انجام است، گفت: بخش اعظم کار در سال‌های گذشته در چند فاز انجام شده به طوری‌که هم موضوع نم‌زدایی و احداث کانال‌های دفع رطوبت در دستورکار قرار گرفت تا بتوان رطوبت زیاد بخش سرداب این مجموعه را مدیریت کنیم و هم موضوع محوطه‌سازی و ایجاد سیستم آب‌های ‌سطحی با توجه به بالا بودن سطح آب در آن منطقه و رطوبتی که در پی آن اتفاق می‌افتد انجام پذیرفت.

علی مالمیر با تأکید بر اینکه در حال حاضر مرمت شیروانی سقف این بنا به‌صورت موضعی در دست انجام است، تشریح کرد: کاری که که اکنون می‌کنیم مرمت روی تزئینات بنا نیست بلکه آنچه (دفع رطوبت، کانال جمع‌آوری آب‌های سطحی) انجام شده موضوعاتی‌ است که در خارج از بنا مسئله‌ساز شده بود.

وی با تأکید بر اینکه برای تزئینات بنا طرح مطالعاتی انجام شد و طبیعتاً کار مرمت باید بر مبنای این مهم انجام پذیرد گفت: البته این نکته را باید متذکر شد که مرمت علمی است که در آن از شیوه‌های مختلف مرمتی بهره می‌برنند.

مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی،گردشگری استان همدان ادامه داد: بنابراین نقاطی که به زعم شما در پی مرمت تخریب شده و یا گل و بوته‌ای که شما فکر می‌کنید از بین رفته این‌ها روش‌های مرمتی به لحاظ فنی است زیرا وقتی مرمت انجام می‌پذیرد باید کار جدید با کار فاخر و اصیل در گذشته تفاوتی داشته باشد تا مشخص شود این مرمت در دوره دیگر انجام شده است.

مالمیر با اشاره به اینکه این تفاوت ممکن است در رنگ و یا در شکل ‌اتفاق بیفتد ابراز کرد: بازهم تأکید می‌کنم کار مرمتی باید با کار اصیل تفاوت داشته باشد.

وی با تأکید بر اینکه آنچه امروز در حوزه مرمت داخلی این بنا و تزئینات آن شاهد هستید 10 سال پیش انجام شده، تصریح کرد: طی مدتی که بنده مدیرکل میراث استان هستم هنوز در این عرصه ورود نداشته‌ایم اما آنچه که در آن دوران نیز انجام شده تخریب نیست بلکه مطمئناً بر مبنای اصول مرمت انجام شده است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته‌شد بناهای قدیمی همچون گنبد علویان از آن نظر ارزشمند هستند که میراث یک شهر، کشور و هویت یک فرهنگ محسوب می‌شوند. این بناها صرف‌نظر از جنبه تاریخی و فرهنگی که دارند، زیبایی بصری خاصی به شهرها می‌بخشند، اما رفته‌رفته باید با تماشای این ساختمان‌های منحصربه‌فرد خداحافظی کنیم؛ چراکه نه‌تنها روند تخریب این بناها متوقف نشده، بلکه در سال‌های اخیر شدت بیشتری هم پیدا کرده که در این بین می‌توان مقصر اصلی را به نادیده انگاشتن اهمیت مرمت این میراث ارزشمند از سوی مدیریت ارشد سازمان میراث فرهنگی در استانی همچون همدان منتسب کرد زیرا چگونه ممکن است مرمت اصولی یک بنای شناسنامه‌دار در دل شهر با سبقه تاریخی از دید متولیان میراث فرهنگی استان طی 10 سال گذشته پنهان بماند و تنها طی چند سال اخیر مرمت انجام شده به رفع خطر فروریختگی اختصاص یابد.

البته آثار تاریخی، همواره در معرض تهدیدات طبیعی، افول و زوال قرار دارند که گاهی قابل کنترل نیست، اما در بسیاری از موارد سهل‌انگاری مردم و مسئولان، به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم منجر به تخریب آثار فرهنگی و تاریخی می‌شود که همانطور که عنوان شد جای نقد و بررسی دارد.

در بسیاری از موارد همچون گنبد علویان با توجه به شرایط مرمتی داخل ساختمان و نمای آن که به اذعان مدیر کل میراث فرهنگی استان این فعالیت‌ها به پیش از مدیریت وی بر مسند مدیریت این نهاد بازمی‌گردد مشاهده شد که برای پاکسازی سطح سنگ‌ها به‌گونه‌ای اقدام می‌شود که نه‌تنها پاکسازی صورت نمی‌گیرد، بلکه موجب تخریب بیشتر سنگ‌ها و کاشی‌هایی که قدمتی دیرینه دارند هم می‌شود.

البته این همه ماجرا نیست، در بسیاری از موارد مرمت‌گر‌ها برای جلوگیری از رخنه آب باران در گنبدها و مناره‌ها اقدام به تعبیه ناودان یا آبراهه‌ در بنای تاریخی کرده‌اند که این کار نه‌تنها موجب از بین بردن جلوه بصری بنای تاریخی شده، بلکه آسیب‌های جبران‌ناپذیری را در بنا برجای گذاشته است.

حال آنکه برای مرمت اثر تاریخی باید متخصصی وجود داشته باشد تا مطالعه‌های فن‌شناسی به معنای بررسی مواد، مصالح، روش و شیوه‌های ساخت را پیرامون مرمت اثر انجام دهد.

پس از فن‌شناسی باید نقشه‌های آسیب‌نگاری فراهم شود و سپس بر اساس آن‌ها آسیب‌نگاری و واکاوی بنا با تکیه بر داده‌های فن‌شناسی، شناسایی شود چراکه ضروری است در ابتدا درک درستی از آسیب‌های موجود در یک اثر وجود داشته باشد. زیرا بسیاری از آثار تاریخی موجود در کشور ثبت ملی و برخی از آن‌ها هم ثبت جهانی هستند بنابراین لازم است مدام رصد و آسیب‌ها شناسایی شده و تا جایی که ممکن است با اقدامات پیشگیرانه اجازه داده نشود آثار به مرمت اضطراری نیاز پیدا کنند.

تأمل‌برانگیزتر اینکه روند کار مرسوم در دنیا در رابطه با مرمت آثار و بناهای تاریخی اینگونه است که باید مدام گزارش‌های متعددی در مراحل مختلف پیش از مرمت، حین مرمت و پس‌ از آن در دسترس باشد. مزیت این اقدام این است که متخصصان و گروه‌های مختلف دست‌اندرکار در پروژه می‌توانند مراحل مرمت را با توجه به گزارش‌های ارائه‌ شده از نزدیک مشاهده کرده و در صورت لزوم اقدام به ارائه نقد و نظر کنند.

در خصوص گنبد علویان نیز همین شرایط مصداق پیدا می‌کند؛ بنابراین انتظار می‌رود با توجه به محوریت گردشگری به‌عنوان زیربنای توسعه استان همدان مدیریت ارشد با دقت نظر بیشتری به حوزه کارآمدی مدیران حوزه حوزه میراث و گردشگری توجه داشته و حداقل نسبت به عدم کارآمدی فعالیت‌ها در عرصه مرمت اماکن اینچنینی از مدیریت میراث فرهنگی استان خواهان پاسخگویی باشد چراکه به اذعان این مدیر طی مدت مدیریت وی هیچگونه مرمتی بر تزئینات و معماری این مجموعه انجام نشده که این مهم چیزی جز نابودی بنا را درپی نخواهد داشت. انتظار می‌رود با یک کار تخصصی نسبت به مرمت سریع این مجموعه اقدام عاجل صورت پذیرد تا این بنا نیز همچون یخچال میرفتاح تخریب و نیازمند مرمت اضطراری نشود.