از دست خالی تالیف تا معضل کاغذ!

کتاب به عنوان یکی از دیرین‌ترین رسانه‌های بشری همواره نقش مهمی در تحولات فکری و فرهنگی جوامع ایفا کرده و به دلیل همین اهمیت است که سرانه مطالعه و گردش مالی بازار کتاب را می‌توان یکی از شاخص‌های قابل اعتنا در ارزیابی‌های مربوط به زیست فرهنگی یک جامعه به شمار آورد. بازار کتاب هم البته بسته به محتوای ارائه شده در آن وضعیت متفاوتی دارد، تولید محتوا و گردش مالی در حوزه‌های عام‌‌تر اصولا بیشتر از حوزه‌های تخصصی است و سهم آن‌ها از بازار نشر بیشتر است. هرچند علوم انسانی به ویژه در حوزه‌هایی چون فلسفه و روانشناسی همواره توانسته‌ در این مرز حرکت کند و مخاطبان عام‌ هم ‌نگاهی به بازار این کتاب‌ها دارند. از آنجایی که پرسش اصلی فلسفه، هستی انسان است، بسیاری از افراد حداقل در دوره‌هایی از زندگی به سمت خواندن کتاب‌های این حوزه کشیده می‌شوند و همین موضوع باعث شده است که طیف مخاطبان و کتاب‌های فلسفی هموراه وسیع و مورد توجه باشد. اما جایگاه کتاب‌های فلسفی در بازار کتاب ایران به چه شکل است؟ حال که سال 1400 را به پایان رسانده و وارد نخستین روزهای بهار 1401 شده‌ایم، خالی از لطف نیست که نگاهی به بازار کتاب‌های این حوزه در سالی که گذشت بیاندازیم.

 تولید بیشتر کتاب‌های فسلفی در سال 1400

با توجه به آمار منتشر شده از سوی خانه کتاب، باید بگوییم سال 1400 در مقایسه با سال 99 سال بهتری برای کتاب‌های فلسفی بوده است و عنوان‌های منتشر شده این حوزه نسبت به سال گذشته رشد بیشتری داشته‌اند. بنابر این آمار، تعداد کتاب‌های حوزه فلسفه و روان‌شناسی از اردیبهشت تا دی ماه سال 1400، 5 هزار و 952 عنوان است که نسبت به 4 هزار و 768 عنوان در سال 99 رشد بیشتری داشته است. برعکس حوزه علوم اجتماعی که عناوین بیشتری در کتاب‌های تالیفی داشته، در سال 1400 در این حوزه ترجمه از تالیف پیشی گرفته و از مجموع 5 هزار و 952 عنوان کتاب، 2 هزار و 439 عنوان به تالیف و 3 هزار و 513 عنوان به ترجمه اختصاص داشته است. اما آیا این افزایش تولید و فروش یک عنوان از کتاب فلسفی را باید به کل این بازار تعمیم داد؟ در ادامه به سراغ تعدادی از ناشران فعال این حوزه رفته‌ایم تا به ارزیابی دقیق‌تر بازار کتاب‌های فلسفی بپردازیم.

 فلسفه رواقی در میان پرفروش‌ها

نشر ققنوس از جمله نشرهایی است که بخشی از کتاب‌های خود را به حوزه فلسفه اختصاص داده است. مهری محمدی مسئول روابط عمومی این نشر در مورد کتاب‌های فلسفی این انتشارات در سال 1400 به ایبنا می‌گوید: هر چند که بیشتر کتاب‌های چاپ نخست ققنوس در سال گذشته در حوزه ادبیات داستانی بوده‌اند اما اما این انتشارات 7 عنوان از کتاب‌های چاپ نخست خود را نیز به حوزه فلسفه اختصاص داده است.

او تاکید می‌کند که در حوزه فلسفه اقبال خوانندگان بیشتر به سمت آثار ترجمه است و به همین دلیل بر خلاف کتاب‌های ادبیات داستانی که نسبت ترجمه و تالیف در آن‌ها برابر است، در حوزه فلسفه بیشتر کتاب‌ها ترجمه محور بوده‌اند.

محمدی در مورد تاثیر شیوع کرونا بر موضوعات و بازار کتاب‌های فلسفی می‌گوید: با همه‌گیری ویروس کرونا ما کتاب‌هایی با محوریت این بیماری منتشر کردیم که بیشتر در حوزه تاریخ بوده و اتفاقا پرفروش هم بودند اما در حوزه فلسفه کتاب پرفروش ما «چالش رواقی» به قلم ویلیام اروین بود که نگاهی میان‌رشته‌ای و کاربردی به این حوزه از فلسفه دارد.

محمدی معتقد است در سال 1400 شیوع ویروس کرونا، حذف کاغذ دولتی و گرانی کاغذ آزاد و تورم در وهله اول قیمت کتاب را افزایش داده و در مقابل پایین آمدن قدرت خرید مردم به خاطر شرایط تورمی نیز باعث کاهش خرید کتاب یا حذف آن از سبد بسیاری از مخاطبان شده است.

 روی خوش مخاطبان به بحث‌های عام‌تر فلسفی

پگاه روزگار نو یکی دیگر از ناشرانی است که تمرکز خود را بر کتاب‌های علوم سیاسی و فلسفه قرار داده است. سید محمد صادق سیاح مدیر این انتشارات در گفت‌و‌گو با ایبنا می‌گوید عمده کتاب‌های فلسفی این انتشارات در سال 1400 به ترجمه اختصاص داشته‌اند. سیاح تاثیر موضوعی کرونا بر محتواهای مورد درخواست از سمت مخاطبان را چندان قابل اعتنا نمی‌داند و اشاره می‌کند: انتشارات پگاه روزگار نو همراه با این همه‌گیری به انتشار کتاب‌های با موضوعات هرمونیک پزشکی و سلامت پرداخته است که صرفا هم به کرونا اختصاص ندارند و استقبال از آن‌ها را هم نباید به طور صرف مختص کرونا دانست.

مدیر این نشر مهم‌ترین معضل انتشار کتاب‌های فلسفی را محدودیت‌های اقتصادی معرفی می‌کند و تاکید می‌کند که بازار کتاب‌های صنفی کلا شکست است. به اعتقاد او بازار کتاب در حوزه‌های عام‌تر چون ادبیات و روان‌شناسی وصغ مطلوب‌تری دارد و در حوزه فلسفه نیز بحث‌های عام‌تر فلسفی نسبت به حوزه‌های تخصصی‌تر مخاطبان بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد.

 عطش تبدیل پایان‌نامه به کتاب

انتشارات حکمت از دیگر انتشاراتی است که به شکل تخصصی به انتشارات کتاب‌های فلسفی می‌پردازد. بتول زرگنده مدیر تولید این انتشارات در مورد موضوعات مورد توجه این انتشارات و تغییر آن‌ها با توجه به شرایطی چون همه‌گیری کرونا به ایبنا می‌گوید: نشر ما به صورت تخصصی به انتشار کتاب‌های فلسفی می‌پردازد و موضوعاتی مانند فلسفه غرب، فلسفه انضمامی، فلسفه اسلامی، فلسفه تحلیلی و زیر شاخه‌هایی چون مطالعات اسلامی که اتفاقا امسال زیادتر بوده‌اند را مورد توجه قرار داده است. در واقع مخاطبان ما مخاطبان تخصصی‌تر فلسفه هستند و به همین علت من تغییر معناداری در انتخاب موضوعات آن‌ها در این مدت و همزمان با همه‌گیری کرونا ندیده‌ام.

زرگنده تاکید می‌کند، کتاب‌های این نشر در شاخه‌های مختلف فلسفه در حوزه ترجمه قرار داشته‌اند و علت آن را پایین بودن کیفیت آثار تالیفی دانسته و می‌گوید: به نظر من(البته نظر شخصی‌ام با توجه به تجربه‌ای که در این حوزه داشته‌ام) این است که بخش عمده‌ای از آثار تالیفی پایان‌نامه‌هایی است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی قصد دارند آن‌ها را به شکل کتاب دربیاورند و آنچه برای اغلب آن‌ها اهمیت دارد، صرف انتشار به شکل کتاب است و به محتوا آنچنان که باید و شاید توجه نمی‌کنند. البته ما کتاب‌های تالیفی خوب هم داریم اما عموما انتخاب اثر مناسب در این حوزه سخت‌تر است.

مدیر تولید انتشارات حکمت مهم‌ترین معضل این ناشر کتاب‌های فلسفی در سال گذشته را افزایش هزینه‌ها از جمله بهای قیمت کاغذ می‌داند و معتقد است هرچند همه‌گیری ویروس کرونا باعث تعطیل شدن رویدادهایی مانند نمایشگاه بین‌المللی کتاب شده است اما برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تا حد بسیار خوبی توانسته است این کمبود را جبران کرده و به کمک این نشر بیاید.

 فلسفه کاربردی مورد پسند مخاطب

نشر نیماژ از دیگر نشرهایی است که در سال گذشته بازار کتاب‌های فلسفی را مورد توجه قرار داده و به انتشار 10 عنوان کتاب‌ در این حوزه پرداخته است. سهند آدم عارف، مدیر روابط عمومی این انتشارات در گفت‌و‌گو با ایبنا تاکید می‌کند به علت ماهیت انتخابی موضوعات، تمام آثار فلسفی منتشره شده در این انتشارات به شکل ترجمه بوده‌اند. او در توضیح موضوعات مورد توجه این انتشارات در حوزه فلسفه و تاثیر شرایط اجتماعی و موضوعاتی چون کرونا بر آن توضیح می‌گوید: ما در حوزه کتاب‌های فلسفی به شکل سوژه محور حرکت نمی‌کنیم اما وقتی کتاب، کتابی باشد که مربوط به مسائل انسانی و مردم است، مردم با آن ارتباط برقرار می‌کنند و نیازی نیست که ناشر به دنبال مصرفی شدن باشد. ما در حوزه فلسفی کتاب‌هایی را برگزیدیم که در آن‌ها فلسفه را به همراه یکسری از مضامین کاربردی در زندگی مردم امروزه در جهان مورد توجه قرار دهیم و به عبارتی کاربردی‌تر به این حوزه نگاه کنیم.

عارف میزان استقبال مخاطبان از کتاب‌های فلسفی را مطلوب دانسته و می‌گوید: هر چند میزان فروش در کتاب‌هایی چون اندیشه سیاسی و فلسفه با حوزه‌های دیگر متفاوت است چرا که بسیاری از این کتاب‌ها حجم بالا و قیمت بالاتری نیز دارند و باید آن را متفاوت از یک کتاب 100 صفحه‌ای رمان که به سرعت خوانده می‌شود، دانست. اگر این تفاوت حوزه‌ها را مورد توجه داشته باشیم باید بگوییم استقبال از کتاب‌های فلسفی به نظر من بسیار خوب بوده است و ما خودمان هم انتظار نداشتیم مردم انقدر جدی کتاب‌های فلسفی بخوانند و برخی از عناوین مانند جستارهایی درباره زن اثر سوزان سانتاگ به چاپ دوم هم رسیدند و بسیاری از عناوین دیگر هم به زودی چاپ دومشان منتشر می‌شود.

عارف در توضیح بازار کتاب‌های فلسفی در سال 1400 می‌افزاید: در سال 1400 علاوه بر درگیری با کرونا ما با معضل جدی دیگری یعنی کمبود کاغذ نیز روبه رو بوده‌ایم چرا که قیمت کاغذ به شدت بالا رفته است و کاغذ دولتی هم به نشر ما تعلق نگرفته است. این معضل تاثیر مستقیمی بر قیمت کتاب می‌گذارد و به این ترتیب قیمت تمام شده کتاب منتشر شده بسیار بالا می‌رود و از توان خریداران کتاب خارج می‌شود. ما خودمان بسیار تلاش کرده‌ایم تا بتوانیم قیمت را معقول نگه داریم و از سودمان هم بسیار کاسته‌ایم و حتی آن را نزدیک به صفر کرده‌ایم اما چاره دیگری هم نیست چرا که مخاطب واقعی کتاب هزینه معقولی را می‌تواند به کتاب اختصاص دهد.

عارف برگزار نشدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب در دو سال اخیر را نیز از دیگر مشکلات بازار کتاب‌های فلسفی می‌داند و می‌گوید: برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب اگرچه از نبود آن بهتر است اما همین نمایشگاه نیز امسال نسبت به سال قبل استقبال کمتری داشته و به عبارتی نمی‌تواند جای نمایشگاه حضوری را بگیرد.

 روی خوش مخاطبان به پیوند زندگی و فلسفه

به صورت کلی کتاب‌های فلسفی را باید یکی از حوزه‌های برای مخاطبان دانست. البته بخشی از این جذابیت به وسعت این حوزه برمی‌گردد و قابلیتی که در میان‌رشته‌ای بودن آن وجود دارد. به نظر می‌رسد مخاطبان کنونی فلسفه در کشور بیشتر به آثاری با زمینه‌های فلسفی اما مرتبط با زندگی روزمره و مسائلی که در جهان کنونی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند روی خوش نشان می‌دهند و غالب آثار این حوزه نیز معطوف به ترجمه است. به عبارتی پژوهشگران فلسفی داخل کشور به آن معنا نتوانسته‌اند به تولید محتوا مرتبط با نیازهای مخاطبان ایرانی بپردازند و در این زمینه خلاء قابل توجهی وجود دارد. مانند سایر حوزه‌های نشر، کتاب‌های فلسفی نیز از افزایش هزینه‌های تولید، کمبود کاغذ و بالارفتن قیمت کتاب متضرر شده و بخشی از مخاطبان خود را از دست داده‌اند.