عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس؛

دستکندها شهر زیرزمینی نیستند

هرگونه دستکاری غیر کارشناسی مترادف با خارج شدن از فهرست جهانی میراث فرهنگی

چند صباحی است اهمیت دستکندها به علت دست‌نخورده بودن و داشته‌های تاریخی غنی در اولویت توجه میراث فرهنگی برای پیوستن این آثار به فهرست جهانی یونسکو است. کارشناسان بر این باورند که این داشته‌های تاریخی پنهان حرف نخست را در حوزه یافته‌های میراث فرهنگی در غرب کشور به‌ویژه استان همدان می‌زنند.

چه‌بسا اگر نسبت به مستندنگاری و حفظ این یافته‌های پنهان اعتبارات لازم تخصیص پیدا کند، شاهد آن باشیم که در آینده‌ای نه‌چندان دور دستکندهایی همچون سامن و ارزانفود در بین فهرست جهانی میراث فرهنگی سازمان یونسکو قرار گیرند.

از طرفی کشف دستکند صالح‌آباد، به‌عنوان چهارمین دستکند کاوش‌شده در استان همدان، نشان می‌دهد این سبک از معماری دفاعی، از دیرباز در پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین طرفداران فراوانی داشته است.

به گفته باستان شناسان انسان همواره در طول تاریخ به‌دنبال جان‌پناهی برای خود بوده؛ به‌گونه‌ای که برخی از یافته‌ها نشان می‌دهد انسان، زندگی خود را از غارنشینی آغاز کرده است و نقش و نگارها و آثاری که در برخی از غارها کشف‌شده، این نظریه را قوی‌تر می‌کند.

اما ایجاد جان‌پناه در زیرزمین در زمان خود روش نوینی بوده که در برخی از نقاط مختلف کشور رواج داشته به‌طوری‌که دستکند نوش‌آباد در کاشان، کاریز در جزیره کیش و سامن در استان همدان نمونه بارزی از این دستکند‌ها هستند.

دستکندهای زیرزمینی را به تعبیری نمونه‌ای بی‌نظیر از پدافند غیرعامل ارزیابی می‌کنند و استتار در برابر دشمنان خارجی، مهم‌ترین هدف سازندگان این سازه‌های عجیب و دیدنی عنوان می‌شود و بیشتر این شهرها به‌منظور حفاظت ساکنان شهر در غارهای محلی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

به تعبیر بهتر همدان به‌عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین جاذبه‌های گردشگری فراوانی دارد و حرف از این دیار و جاذبه‌های گردشگری‌اش که می‌شود همه به یاد گنجنامه، غار علیصدر و یا آرامگاه بوعلی می‌افتند. هرچند غار علیصدر آنقدر شگفت‌انگیز است که برای انتخاب همدان به‌عنوان مقصد گردشگری کافی است؛ اما جاذبه‌های تاریخی همدان از دیرباز زبانزد خاص و عام بوده است.

جاذبه‌های طبیعی همدان از سویی و همچنین وجود آرامگاه مشاهیر سرشناسی همچون حکیم هزاره‌ها بوعلی سینا، همواره همدان را جزء شهرهای مقصد گردشگری قرار داده اما عده زیادی از گردشگران از وجود دستکندهای زیرزمینی در استان بی‌خبرند درحالی‌که اینجا در هگمتانه پایتخت مادها، چهار شهر زیرزمینی و دستکند وجود دارد.

در همدان علاوه بر شهر زیرزمینی سامن، دستکند زیرزمینی ارزانفود و قلعه‌جوق از منحصربه‌فردترین دستکندهای ایران محسوب می‌شوند به‌طوری‌که تلاش برای ثبت جهانی این سازه‌ها طی چند سال گذشته با شدت و حدت بالایی از سوی مسئولان میراث استان در دست پیگیری است.

براین اساس برآن شدیم تا در خصوص اهمیت این آثار ارزشمند و نیز مراحل طی شده در خصوص پرونده ثبت جهانی این میراث تاریخی با استاد تمام انسان‌شناسی، عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و نایب رئیس انجمن علمی باستان‌شناسی ایران گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

حامد وحدتی‌نسب با بیان اینکه یک نکته در خصوص دستکندها از اهمیت بالایی برخوردار است و آن اینکه دستکندها شهر نیستند بلکه بیشتر به‌عنوان جان‌پناه می‌توان از آن‌ها یاد کرد اما به غلط از آن به‌عنوان شهرهای زیرزمینی یاد می‌شود گفت: در حالی که در باستان‌شناسی ساختار شهر دارای تعریف و زیرساخت‌های خاصی است به‌طوری‌که از ساختارهای مهندسی پیچیده و فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

وی با بیان اینکه در شهر جمعیت قابل توجهی زندگی کرده و فضای عمومی در داخل و یا اطراف آن باید وجود داشته باشد ابراز کرد: علاوه بر این در این شهرها مراکز اداری و مذهبی وجود دارد که نمونه باستان‌شناسی آن را می‌توان شهر شوش دانست که چهار هزار سال پیش یک شهر بوده و از ساختار عنوان‌شده نیز برخوردار بوده بنابراین وقتی پلان محوطه دست‌کندهای زیرزمینی که وجود آن‌ها از نقاط مختلف کشور گزارش شده را نگاه کنیم بیشتر به‌مثابه راهرو‌هایی هستند که در برخی مواقع به‌صورت یک طبقه و در مواردی به‌صورت طبقاتی روی هم قرار گرفته و به یکدیگر متصل شده‌اند و در آن‌ها اتاق‌هایی وجود دارد که گویی انبارهایی برای ذخیره غذا و مهمات بوده‌اند. علاوه بر این در این دستکندها بخش‌هایی به استقرار هواکش اختصاص یافته است.

وی با تأکید بر اینکه بیشترین کاربرد این دستکند‌ها در حوزه دفاع و جان‌پناه بوده نه زندگی رسمی ابراز کرد: در خصوص اهمیت تاریخی این سازه‌ها نیز باید بگویم این ظرفیت همچون دیگر عناصر میراث فرهنگی از اهمیت قابل توجهی به‌ویژه در گردشگری نوین برخوردار است و می‌توان بخشی از تاریخ یک جامعه را دراین سازه‌ها کنکاش کرد.

نایب رئیس انجمن باستان‌شناسی ایران افزود: مسئله این است که بهره‌مندی از این ظرفیت می‌بایست با توجه به برخی دستورالعمل‌ها که از اصول و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است صورت گیرد زیرا هر نوع دستکاری در این سازه می‌تواند وجهه ارزشمندی آن را کاهش داده و حتی نابود کند.

وحدتی‌نسب با تأکید بر اینکه در برخی از شهرها متأسفانه به بهانه به‌روز کردن این سازه برای بهره‌مندی گردشگران به تعریض و حتی تراشیدن این سازه دست زده‌اند این در حالی است که باید به شکل واقعی پیشین خود نگهداری شوند، تصریح کرد: براین اساس باید هرگونه تغییر ازجمله ایجاد تأسیسات، پله و بار اضافی تحمیل شده بر این دستکندها با نظارت کامل کارشناسان این حوزه صورت پذیرد.

وی با اشاره به اینکه ثبت جهانی یک داشته تاریخی، نیازمند شاخص‌های خاصی است اما در صورت تحقق این فضا بنای مد نظر از مزایایی بسیاری برخوردار می‌شود، تشریح کرد: جهانی شدن در هر زمینه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار است اما اولویت این مسئله در خصوص میراث فرهنگی چندین برابر است زیرا علاوه بر جنبه‌های اقتصادی و فرهنگی در حفظ و نگهداری آن اثر و معرفی‌اش تأثیر مستقیم دارد.

این استاد تمام انسان‌شناسی با تأکید بر اینکه نزدیک به 50 سال است که ساز و کاری در جهان برای حفظ این آثار شکل گرفته ابراز کرد: «میراث جهانی یونسکو» نام عهدنامه‌ای بین‌المللی است که در تاریخ 16 نوامبر 1972 میلادی به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسید که موضوع آن حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بشر بوده که اهمیت جهانی دارند و متعلق به تمام انسان‌های زمین، فارغ از نژاد و مذهب و ملیت خاصشان است.

وحدتی‌نسب ادامه داد: بر پایه این کنوانسیون، کشورهای عضو یونسکو می‌توانند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت به‌عنوان «میراث جهانی» کنند. حفاظت از این آثار، پس از ثبت، در عین باقی ماندن در حیطه حاکمیت کشور مربوط، به‌عهده تمام کشورهای عضو خواهد بود دراین‌بین مکان‌های میراث جهانی ثبت‌شده در سازمان یونسکو، مکان‌هایی مانند جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه یا شهر هستند.

وی با طرح این سؤال که چرا ثبت جهانی آثار و میراث فرهنگی باید مورد توجه باشد؟ ابراز کرد: این مزایا را به‌طور کلی می‌توان در قالب ارتقا و بهبود هشت گروه «مشارکت علمی و عملی»، «سرمایه‌های اجتماعی»، «افتخار ملی»، «کمک‌های مالی و وام‌های مشخصه»، «حفاظت از آثار»، «آموزش»، «باززنده‌سازی و اصلاح شرایط موجود» و «گردشگری» دسته‌بندی کرد.

وی افزود: در این راستا اطلاع‌رسانی به جامعه جهانی موجب افزایش فعالیت گردشگری، جذب منابع مالی و رونق اقتصاد محلی و عامه مردم می‌شود.

عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس با تأکید بر اینکه یکی از مزایای مهم پذیرش کنوانسیون، به‌ویژه برای کشورهای در حال توسعه، دستیابی به صندوق میراث جهانی است تشریح کرد: به‌منظور شناسایی، حفاظت و معرفی محوطه‌های میراث جهانی، سالانه اعتباری در اختیار کشورهای عضو قرار می‌گیرد اما نکته این است که بازدید‌ها به‌صورت سالانه از این داشته‌ها صورت می‌گیرد و در صورت تغییر در شرایط، امکان خارج کردن این میراث از فهرست میراث جهانی وجود دارد.