معماری و خانه سازی در عصر حکومت امام مهدی (ع)

در این پژوهش، با مرور بر آیات قران و خانه‌سازی انبیاء و اولیاء و شاخصه‌های آن، به تبیین عوارض و آثار سوء‌ معماری سکولار و غیردینی و آثار اسفبار آن پرداخته و آنگاه وضعیت مطلوب معماری و خانه سازی قرانی در عصر حکومت امام مهدی (ع) را مشخص نموده ایم. توجه به ظرایف و آثار و برکات معماری و خانه سازی قرآنی و رویکرد بهآنها از سوی منتظران و زمینه‌سازان حکومت مهدوی (ع) و اجرای آن در سطح جامعه اسلامی از زمره بر‌آیندهای این مقاله است.

 آثار سوء و مخرب معماری سکولار و غیردینی

با تامّل و مقایسه بر نوع خانه سازی و معماری اسلامی و سکولار و برایندهای هرکدام درمی‌یابیم که معماری سکولاریک، معماری دین گریز، تجمل‌گرا، سلامت‌گریز، فردگرا، خودنما و بدگرا در طرح و نقش و فرم است که در آن برای معنویت، امنیت و آرامش اهل خانه، فکری نشده؛ بلکه بر عریانی، خودنمایی، مصرف زدگی و بی‌هویتی، به اسم فضای بهینه، مدرنیته، اوپن، ویو (view) یا دورنما تاکید شده که خود این تبدل، اثرات منفی بر اخلاق، روحیه و نوع تفکر افراد می‌گذارد. به بعضی از اثار سوء و مخرب این معماری اشاره می‌کنیم.

1- معماری دین گریز

معماری سکولار تضادّ با دین و خداپرستی و اخلاق دارد. در معماری اسلامی مسجد به عنوان محور محلّه قرار گرفته و خانه‌ها گرداگرد

آن ساخته می‌شد و مسجد، محل صدور معنویت و امنیت و ارامش بود و اهل هر محلّه شخصیتش با مسجدی بودن گره خورده بود. در هر محلّه، طبیب معنوی به عنوان امام جماعت مسجد بود که با همه اهل محل رفیق بود و مردم او را گره گشای امور خود و محلّ شور و مشورت می‌دانستند؛ اما در معماری سکولار همه این زیبایی‌ها حذف شده و دیگر از خانه‌ها صدای اذان و ذکر و توسل و تلاوت قران نمی اید؛ بلکه انچه فضای محله‌ها را پر نموده، صدای شهوت انگیز و گوش خراش موسیقی‌های غربی است. معماری اسلامی یک معماری قبله گراست و یکی از معانی قبله، عبادتگاه است؛ یعنی خانه‌های خود را محل عبادت قرار دهید؛ به قرینه (وَ اَقِیمُوا الصَّلاهَ)، باید تنظیم امور بر اساس قبله صورت گیرد: (وَ اَوْحَینا اِلی مُوسی وَ اَخِیهِ اَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکما بِمِصْرَ بُیوتاً وَ اجْعَلُوا بُیوتَکمْ قِبْلَهً وَ اَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ بَشِّرِ الْمُوْمِنِینَ؛ 1 و به موسی و برادرش وحی کردیم که شما دو تن برای قوم خود در مصر، خانه‌هایی ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روی هم قرار دهید و نماز برپا دارید و مومنان را مژده ده!)

در این ایه، شاید منظور از قبله، با قرینه (اَقِیمُوا الصَّلاهَ) که مربوط به نماز است و در این ایه سیاق از ایه بیان شده، همان جهت اقامه نماز باشد. هر چند جهت قبله، میان بنی اسراییل و مسلمانان متفاوت بوده است؛ ولی به صورت کلّی از این ایه، جهت دار بودن منازل برداشت می‌شود. معنای دیگر، مقابل هم قرار دادن خانه‌ها به صورت متمرکز و در کنار هم است تا از پراکندگی و تفرقه دور شده، به استحکام روابط صحیح اجتماعی و همچنین احیای روح جمعی، براساس تقوا و اقامه نماز باشد. خانه رسول خدا (ص) و حضرت خدیجه (س)، خانه ای زیبا و دارای چهار اتاق، سه اتاق اندرونی (یک اتاق برای فرزندان، یک اتاق برای پیامبر اکرم (ص) و حضرت خدیجه (س)، یک اتاق نیز برای عبادت رسول خدا (ص) و اتاق بیرونی هم برای ملاقات با مردم و مهمانان بوده است. طرحی زیبا، امّا عاری از هرگونه تکلّف و زینت‌های دنیوی، بسیار ابتکاری و جالب که متاسّفانه توسط وهّابیت تخریب شده است.

2- معماری تجمل گرا

عوامل درونی پیدایش و گسترش معماری تجمل گرا، حب دنیا، تکبر، تکاثر و تفاخرطلبی است. در معماری قرانی بر ساده زیستی و بی الایشی و بی پیرایگی تاکید شده است؛ زیرا موجب اسودگی ارتباطات اجتماعی، به خصوص صله رحم می‌گردد و برعکس، معماری تجمّل گرا موجب کمرنگ شدن فرهنگ صله رحم در جامعه می‌گردد. تجمّل گرایی در لغت، به معنای اراسته گرایی است و در اصطلاح، گرایش افراطی به استفاده از زینت‌های مادّی در زندگی می‌باشد. از انجایی که گرایش به زیبایی یک امر فطری در نهاد ادمی است و از انجا که خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد، در نگاه اوّل به نظر می‌رسد که تجمّل نه تنها امری ناپسند نیست؛ بلکه امری بسیار نیکو و منطبق با فطرت انسانی است؛ امّا باید گفت، ما دو نوع تجمّل گرایی داریم: (تجمل گرایی خوب) و (تجمل گرایی بد).

قران کریم معماری فرعونی و قارونی و اطرافیان انها را، گرایش به تجمّل گرایی بد و تزیین شیطانی برای گمراه کردن مردم از راه خدا دانسته است؛ امّا در معماری اسلامی، بر وجود عناصری همچون نور، رنگ، خط و اشکال هندسی، برای زیباافرینی تاکید شده است. در متون روایی امده است که همه اطراف اتاق امام صادق (ع) مزین به ایهالکرسی بوده و در سمت قبله و مکان عبادت آن حضرت نیز از ایات قران استفاده شده بود. اسلام از زیبایی و زینت متعارف که با موازین شرعی مطابقت داشته باشد، استقبال می‌کند.

هرچه مسکن و خانه تزیین شده و تجمّلات و تشریفات آن زیاد گردد، انسان میل بیشتری به مادّیات داشته، از معنویات دور خواهد افتاد. امروزه خانه‌ها با انواع ظروف تجمّلی که هیچ استفاده و کاربردی، جز دنیازدگی اهل آن و حسرت و اه برای دیگران ندارد، تزیین می‌شود؛ دکورها، ویترین‌ها و کمدهایی که مملوّ از وسایل تزیینی و زینتی، مجسّمه‌ها و... است که این موارد، مخالف صریح با سبک زندگی اسلامی می‌باشد و در راستای سبک زندگی غربی است. در شریعت اسلام، از نقّاشی تصویر جانداران و ساختن مجسّمه‌های انها، نهی شده است. از این رو، مجسّمه سازی و نقّاشی جانداران، از شغل‌های حرام به شمار می‌روند.

3- معماری سلامت گریز

در معماری سکولار به رغم ظاهر فریبنده اش، به پاکی، طهارت و سلامت جسم و جان توجّهی نشده است و می‌توان این معماری را معماری سلامت گریز نامید. در معماری قرانی بر پاکی، طهارت و سلامت جسم و جان تاکید شده است و در چیدمان بخش‌های متعدّد خانه، مانند سرویس بهداشتی، حمام و اشپزخانه به دور از محلّ زندگی و نشیمن برنامه ریزی شده است و همچنین خانه، محلّ نگهداری حیوانات، اعمّ از سگ و گربه و... نبوده و از هر الودگی پاکیزه است. بخش عمده ای از بیماری‌های جسمی و روانی، ناشی از اوردن سرویس بهداشتی، حمام و اشپزخانه و حیوانات، اعمّ از سگ و گربه به فضای درونی خانه می‌باشد. ایجاد بوی بد در فضای اتاق ها، افزایش ویروس‌ها و میکروب ها، قارچ‌ها و کپک‌های خانگی، اثار موادّ شیمیایی ضدّعفونی کننده و گندزدا یا حشره کش‌ها و خوشبوکننده‌های صنعتی یا بیماری‌هایی که سگ و گربه دارند و با مدفوع خود انها را در محیط خانه گسترش می‌دهند، همه و همه اثر فرهنگ و معماری سلامت گریز است.

4- معماری فردگرا

از دیگر اثار معماری سکولار، فردگرایی و فردی شدن خانه و محیط زندگی می‌باشد. یکی از چیزهایی که در فرهنگ غرب وجود دارد، این است که هر فرد به دنبال جدایی گزینی می‌باشد؛ به گونه ای که افراد یک خانواده در یک خانه از هم جدا زندگی می‌کنند و فقط وقت غذا، دور هم جمع می‌شوند یا از ارتباط با همسایگان طفره رفته و از حال همسایه‌های خود بی خبرند. خصوصاً در زندگی اپارتمان نشینی که همه به فکر خود هستند و کمتر از حال دیگر همسایه‌ها خبر دارند. شایان توجّه است که خانه، یک محل، برای ارمیدن و مکانی است که هوّیت فردی یا جمعی افراد را تشکیل می‌دهد. از این رو به خانه می‌گویند: حریم خصوصی؛ زیرا در ان، حرمت افراد نگه داشته می‌شود. در جوامع غربی، مهم ترین دغدغه در امر خانه سازی، شیوه جداسازی فضاها و تقسیم بندی آن برای همه افراد خانواده، آن هم به صورت جداگانه (اتاق خصوصی) پذیرایی، اتاق خواب و... امّا در فرهنگ‌هایی که ارزش اجتماع گرایانه در انها بیشتر باشد، مفهوم حریم خصوصی متفاوت است و به خانه با دید حریم و حفظ و صیانت نگاه می‌شود.

5- معماری خودنما

از اثار دیگر معماری سکولار این است که دیگر خانه و مسکن کمتر نقش ایجاد پوشش و رعایت حریم بین خودی و غیره را دارد. انسان غرب زده سکولار، بیشتر مایل به افشای خود و در معرض دید دیگران قرار داشتن و یک نوع عریانی و خودنمایی است. گویی، دیگر چیزی برای مخفی نگه داشتن وجود ندارد؛ لذا می‌بینیم دیوارهای خانه‌ها کوتاه یا برداشته می‌شود و جای خود را به نرده و حصارهای تزیینی می‌دهد. اتاق‌ها و اشپزخانه‌ها همه یکسره اوپن و باز می‌شوند و اندرونی و بیرونی یکی می‌شود، پنجره‌های رو به بیرون افزایش می‌یابد، حتّی تزیین خانه ها، مثل شیشه ها، اینه ای رفلکس می‌گردد که همه باعث از میان بردن فاصله‌ها می‌شود. ویوها یا دورنماها و بالکن‌ها محلّ نشستن و خودنمایی زن و مرد با لباس‌های مبتذل می‌گردد و چشم چرانی به خانه همسایه‌ها از زمره مفاسد این اماکن در معماری سکولار است. حفظ حیا و دینداری در خانه با شکل و نمای داخلی خانه، به صورت مستقیم مرتبط است؛ به عنوان نمونه در منازل جدید، وضعیت اکثر اتاق ها، حتّی حمام و... به سمت اشکار شدن، در حال پیشروی است. این در حالی است که در اسلام، حفظ حیا از مهم ترین مسایلی است که انسان باید در تمام جنبه‌های زندگی خویش، آن را در نظر بگیرد، امام صادق (ع) می‌فرمایند: (هرکس که حیا ندارد، ایمان ندارد. )

6- معماری بدگرا

وقتی مختصّات و عناصر بافت یک خانه، براساس هوا و هوس و شهوت گذاشته شود، معماری آن یک معماری بدگرا است و معماری بدگرا از مبانی تفکر سکولار نشیت می‌گیرد و بر مجموعه زوایای معماری درون خانه تاثیر می‌گذارد.

در مهندسی خانه فاطمه زهرا (س) و ائمه اطهار (ع) طرح محراب، حجره عبادت و تلاوت قران و مَدرس درس و بحث، مهندسی می‌شده و هر یک از قسمت‌های خانه با یک تفکر الهی و نیازهای فطری چیدمان می‌شده است تا کمترین ضرر و بیشترین سود را برای اهل خانه داشته باشد. در معماری اسلامی، اشپزخانه را در جایی از ساختمان قرار می‌دادند که کدبانو در دید نامحرم نباشد. از طرفی بوی غذا به محیط خانه سرایت نکند و خانم خانه بتواند به راحتی کار خود را انجام دهد؛ ولی امروزه شاهد این هستیم که اشپزخانه در وسط ساختمان و درست دردید نامحرم واقع می‌شود؛ لذا برای چاره این مشکل، خانواده‌های مذهبی و متدین، دست به دامان پرده و جداکننده‌هایی از این قبیل می‌شوند. در معماری اسلامی، حمام و سرویس بهداشتی ناپیدا و در حاشیه خانه بود؛ امّا در زندگی مدرن امروزی، بهترین جای ساختمان، به عنوان حمام و سرویس انتخاب می‌شود که در معرض دید بوده و این خود اثرات نامطلوبی بر محیط و روح و روان و بهداشت افراد در محیط زندگی می‌گذارد و اینها نشانه‌های بدگرا بودن معماری سکولار است.

 احکام و اداب خانه سازی

مرتفع نبودن خانه 4 مرتبه در قران، مورد تاکید قرار گرفته است. 9 بلندی یا کوتاهی خانه ها، کیفیت سقف، وضعیت هوا و نور، غصب فضا یا امکانات موجود در محلّ سکونت، از جمله احکامی است که ایمّه اطهار (ع) برنامه مهندسی و معماری خود را دراین موارد مطرح ساخته اند. از امام صادق (ع) روایت شده است: (سقف خانه را هفت تا هشت ذراع بیشتر قرار ندهید (حدود 2 الی 3 و نیم متر) که عوارضی برای اهل خانه دارد. )

از رسول خدا (ص) روایت شده است: ساختمان بلند و مرتفع، حقوق همسایه‌ها را ضایع می‌سازد) و ایشان از مردی انصاری که در مدینه ساختمان بلند و مرتفعی ساخته بود، روبرگردانده و فرمودند: (چنین بناهای بلندی برای دیگر ساختمان‌های محل، زحمت و مزاحمت ایجاد کرده و جریان هوا و نور را از انان دریغ می‌دارد.

 معماری اسلامی در عصر حکومت امام مهدی (عج)

معماری قرانی عصر امام مهدی (ع) از ویژگی‌ها و مختصّات ممتازی برخوردار است. این معماری با زدودن اثار معماری سکولار و تغییر و تحوّل دریافت و شکل و فرم معماری، تفکر و مبانی معماری قرانی را به تمامی نقاط عالم اعلام و گسترش می‌دهد. معماری قرانی در عصر حکومت امام مهدی (ع) بر مبانی عدالت، قسط، عبادت، امنیت، ارامش و مصونیت بخشی استوار است و بر اساس همین مبانی، انچه را مغایر مبانی انسان ساز قران باشد، تغییر و متحوّل خواهد ساخت. ما در این مقاله، به تعدادی از این تغییرات و تحوّلات اشاره خواهیم نمود.

1- بستن پنجره‌های مشرف به کوچه ها

یکی از عناصر معماری سکولار، باز کردن پنجره‌های مشرف به کوچه‌ها و خیابان هاست چیزی که در فساد و خیانت‌های زناشویی و نظایری از این دست نقش دارد، وجود پنجره‌های مشرف به کوچه و خیابان است. وجود این پنجره ها، هرچند ناخواسته، باعث می‌شود که هر انچه که در درون خانه می‌گذرد، به بیرون انتقال یابد؛ به خصوص در فصل گرما که این کار سهل تر می‌گردد؛ لذا یکی از کارهایی که در زمان ظهور حضرت صورت می‌گیرد، مسدود کردن پنجره‌های مشرف به کوچه‌ها و خیابان‌ها است.

2- برچیده شدن بالکن‌ها و ناودان‌ها

یکی دیگر از چیزهایی که در خانه سازی مدرن به چشم می‌خورد و به بهانه استفاده از فضای متراکم، وسیله ای برای درامدزایی تبدیل شده است، ساختن بالکن در طبقات فوقانی خانه هاست که علاوه بر تجاوز به حقوق عمومی، از اثار سوء اخلاقی و اجتماعی برخوردار است. در روایت امده که در زمان حضرت (تمامی بالکن‌ها و فاضلاب‌ها و ناودان‌هایی را که مشرف یا واقع در راه مردم هستند، می‌بندند.)

3- تخریب خانه‌های مشرف به خانه همسایه‌ها

یکی از اسیب‌هایی که در خانه سازی عصر حاضر با آن مواجه هستیم، خانه سازی مشرف به خانه‌های دیگران است. این مورد علاوه بر مزاحمت برای همسایگان، می‌توانند خطرات جدّی در عرصه اخلاق، فرهنگ و اجتماع داشته باشد؛ لذا در زمان ظهور حضرت مهدی (عج) خانه‌هایی که مشرف به حریم دیگران است، توسط حضرت تخریب یا مسدود می‌گردند. در روایت است که: (و البیوت التّی تشرع الی الجوار)

 مساجد در عصر ظهور

توجّه و اشتیاق مسلمانان به تطهیر و تعظیم و تقدیس مساجد که برگرفته از تاکیدات قران کریم و دستورات رسول اکرم (ص) و ایمّه اطهار (ع) مبنی بر عمران و ابادی مسجد خواهد بود. اهتمام حکومت مهدوی به ساخت و ساز محلّات مسجد محور، زیباسازی و مقاوم سازی، هنرنمایی در مساجد معطوف می‌گردد. بدیهی است که بستر گسترش تمدّن و پیشرفت‌های علمی و تکنولوژی‌های مدرن، طبعاً روز به روز، مطابق با تحوّلات و پیشرفت‌های زمان، بر شکوفایی و هنرنمایی مساجد مسلمانان خواهد افزود. نگاهی به روایات اورده شده در این موضوع، ما را با برنامه‌های حضرت مهدی (عج) نسبت به معماری، عمران و ابادانی مساجد اشنا می‌سازد.

 منع از تخریب مساجد

در عصر ظهور از تخریب مساجد، جلوگیری می‌شود و حضرت مهدی (عج) برنامه‌های خویش را به یاران و اصحاب خود اعلام می‌دارد و از تک تک انها تعهّد و بیعت می‌گیرد که طبق دستورات اعلام شده، رفتار نمایند و انان حقّ تخلّف از آن را ندارند. از جمله اموری که بر آن بیعت گرفته می‌شود، این است که مساجد را در هنگام درگیری نظامی و فتح شهرها و محلّات تخریب نکنند؛ از این رهگذر، هیچکس به هیچ وجه اجازه ندارد که بدون علّت و خودسرانه مسجدی را تخریب کند؛ مگر در مواردی که خود امام صلاح بداند یا طرح‌های توسعه راه‌های عبور و مرور، چنین امری را ایجاب نماید.

از امیرمومنان علی (ع) نقل شده است که آن حضرت فرمودند: (به راستی او (مهدی (عج)) از یارانش بیعت می‌گیرد که سرقت نکنند و زنا ننمایند و به مسلمانی دشنام ندهند و مسجدی را [بدون جهت و دلیل ] تخریب نکنند. )

 تخریب مساجد ملعونه

پیامبر اکرم (ص) به فرمان الهی دست به تخریب مسجد (ضرار) زدند که توسط دوازده نفر از منافقان ساخته شده بود؛ چنان که در قران کریم می‌خوانیم:

(وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کفْراً وَ تَفْرِیقاً بَینَ الْمُوْمِنِینَ وَ اِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنا اِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یشْهَدُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ لا تَقُمْ فِیهِ اَبَداً؛ 24 و انهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مومنان است و [نیز] کمینگاهی است برای کسی که قبلًا با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود و سخت سوگند یاد می‌کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم. و [لی ] خدا گواهی می‌دهد که انان قطعاً دروغگو هستند. هرگز در آن مسجد، قیام [و عبادت ] نکن!)

پس از نزول ایه، پیامبر اکرم (ص) به عاصم بن عدی عَجلانی و مالک بن رُختُم سالمی دستور داد که آن مسجد را تخریب کنند. از این رو، این چهار مشخّصه در ساختن هر مسجدی باشد، در زمان حضرت حجت (ع) نیز تخریب می‌شود. مسجدسازی با هدف ضرر زدن یا بروز ضرر از جانب مسجد به اسلام: (ضراراً)، مسجدسازی با هدف ترویج کفر، (وَ کفْراً) مسجدسازی با هدف تفرقه اندازی در میان مومنان (و تفریقاً بین المومنین)، و ساخت مسجد برای اعلان جنگ با خدا و رسول خدا (ص): (وَ اِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ) مساجدی که بر اساس نیات پلید ساخته شده باشد نیز توسط آن حضرت تخریب می‌شود. ابوبصیر از امام باقر (ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمودند:

(هنگامی که قایم (ع) قیام کند، به کوفه می‌رود و در انجا چهار مسجد را ویران کند و مسجد کنگره داری در روی زمین نباشد، جز انکه حضرت آن را خراب سازد.)

در روایت دیگری، ابوبصیر از حضرت صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمودند: (انگاه که قایم (ع) قیام کند، داخل کوفه شود و دستور انهدام مساجد چهارگانه را صادر فرماید تا به پایه‌های انها برسد و انها را همانند سایبان حضرت موسی (ع) قرار می‌دهد و کلّیه مساجد، ساده و بدون کنگره خواهند بود. آن گونه که در زمان رسول خدا (ص) [ساده و بی الایش ] بودند. )

 توسعه فیزیکی مساجد

تحوّل عظیمی که در دوران ظهور امام مهدی (ع) رخ می‌دهد و اسلام جهانگیر و عالم گیر می‌شود، توسعه مساجد براساس تقوا و پاکی، بیش از گذشته می‌باشد؛ زیرا توسعه اسلام و ازدیاد مسلمانان و روی اوردن به مساجد و معنویات، چنین امری را به دنبال خواهد داشت.

مفضّل بن عمر از امام صادق (ع) نقل کرده است که آن حضرت فرمودند: (هنگامی که قایم ال محمّد (عج) قیام نماید، در پشت کوفه، مسجدی می‌سازد که دارای هزار در خواهد بود و خانه‌های مردم کوفه به نهر کربلا متّصل می‌شود. ) امیرالمومنین (ع) هنگامی که به شهر (حیره) رسید، فرمودند: [روزی برسد که ] این به آن وصل شود و با دستش اشاره به کوفه و حیره کرد و [چنان مرغوبیت پیدا کند که ] یک ذراع زمین آن به چند اشرفی فروخته شود و مسجدی در حیره بنا شود که دارای پانصد در خواهد بود و نماینده قایم در آن نماز می‌گزارد؛ زیرا مسجد کوفه برای انها تنگ خواهد بود. ) راوی می‌گوید: من عرض کردم که ای امیرمومنان! ایا مسجد کوفه در آن روز گنجایش این همه جمعیت را که می‌فرمایید، دارد؟ فرمودند: (چهار مسجد برای قایم ساخته می‌شود که مسجد کوفه کوچک ترین انهاست. مسجد فعلی کوفه و دو مسجد دیگر در آن روز در این دو طرف کوفه واقع است و با دست مبارک اشاره به نهر اهل بصره و کوفه و نجف کردند.)

 تغییرات در مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص)

در طول تاریخ، دست‌های غیر معصوم در اطراف مکه و (مسجد الحرام) و همین طور در (مسجد النبی (ص)) تغییراتی به وجود اورده اندکه یقینا برخی از انها مرضی معصومان (ع) و نبی مکرم نیست. در عهد ظهور، این دو مسجد مهم و با عظمت به حالت اولیه دوران پیامبر (ص) برخواهند گشت: همان طور که در حدیثی از امام صادق (ع) نقل کردیم، هنگام قیام قایم (ع)، کلیه مساجد، ساده و بدون کنگره، آن گونه که در زمان رسول خدا (ص) بود، تغییر شکل داده می‌شوند. اطلاق این روایات، شامل (مسجدالحرام) و (مسجدالنّبی (ص)) نیز می‌گردد. از انچه گفته شد، می‌توان به دست اورد که سیمای مساجد در عصر ظهور، این گونه خواهد بود: رعایت اصل سادگی در بنا و ساخت مساجد، دوری از تجمل گرایی و زدودن بدعت‌ها و ظواهر غیراسلامی، احیای ارزش‌های اسلامی دوران بعثت پیامبر اکرم (ص) در معماری مساجد، توجه به معنویت مساجد و پرهیز از ظاهرارایی.

 مسجد مرکز حکومت و سکونت

هر حکومتی، نیاز به مرکز فرمانروایی و دارالاماره دارد که در انجا، به امور کشوری رسیدگی می‌شود. در زمان پیامبر اکرم (ص) طبق این اصل عمومی، مدینه مرکزیت یافت و (مسجدالنّبی (ص)) به عنوان ستاد فرماندهی آن حضرت قرار گرفت. حضرت مهدی (عج) نیز به عنوان اخرین جانشین پیامبر اکرم (ص)، مصلح جهانی و بنیان گذار حکومت واحد جهانی، نیاز به چنین مرکز و تشکیلاتی دارد. از روایات استفاده می‌شود که حضرت مهدی (عج) همچون جدّشان، رسول خدا (ص) از مکه ظهور می‌کنند و مانند امیرالمومنین علی (ع) کوفه را مقرّ حکومت خویش قرار می‌دهند. ایشان مسجد کوفه را دراالاماره خویش و مسجد سهله را محلّ سکونتشان قرار می‌دهند. در مورد مقر حکومت آن حضرت، امام صادق (ع) فرمودند: (مقرّ سلطنت وی شهر کوفه است و محلّ حکومتش مسجد جامع کوفه و بیت المالش و محلّ تقسیم غنایم مسلمانان، مسجد سهله است. ) و در جای دیگر فرمود: (چگونه خواهید بود زمانی که اصحاب قایم خیمه‌ها در مسجد کوفه برافرازند انگاه فرمان کاملًا جدیدی برای انها صادرشود [که انجام آن ] بر عرب بسیار دشوار باشد. ) امّا در مورد سکونت آن حضرت در مسجد سهله نیز روایات فراوانی وارد شده است که از جمله ابوبصیر می‌گوید: امام صادق (ع) فرمودند: (گویا من فرود امدن قایم را با خانواده اش در مسجد سهله می‌نگرم. ) گفتم: (فدایت شوم! ایا انجا اقامتگاه او می‌شود؟) فرمودند: (بلی، در آن مسجد اقامتگاه ادریس (ع) و ابراهیم خلیل الرّحمن (ع) نیز بوده و خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده، مگر اینکه در آن مسجد نماز گزارده است. همچنین سکونتگاه خضر (ع) در آن است. ) و در جای دیگر حضرت صادق (ع) وقتی اسم مسجد سهله برده شد، فرمودند: (همانا آن مسجد منزل صاحب ما [حضرت مهدی (ع)] است، انگاه که با خاندانش بیاید. )

 مسجد، دانشگاه علوم قران

در عصر ظهور، تحوّلات وسیعی در مساجد ایجاد می‌شود؛ از یک طرف با بدعت‌ها و خرافات در مساجد برخورد می‌شود و مساجد ضرارگونه تخریب می‌شوند و از طرف دیگر، مساجد توسعه فیزیکی یافته و بر معنویات آن افزوده شده، تبدیل به مراکز تعلیم و تعلّم و دانشگاه علوم قرانی، همچون زمان رسول الله (ص) می‌گردد. مساجد از همان اغاز، فقط محل عبادت نبود؛ بلکه در انجا به امور اجتماعی، سیاسی و نظامی نیز رسیدگی می‌شد و از همه مهم تر، مرکز اموزش و تعلیم علوم دینی و قرانی بود. در دوران خاتم اوصیاء، حضرت مهدی (عج) نیز مسجد، مرکز و دانشگاه علوم اسلامی، مخصوصاً علوم قرانی می‌شود. در این زمینه، روایات فراوانی داریم که به یک نمونه اشاره می‌شود: امام علی (ع) فرمودند:

(گویی شیعیانمان را در مسجد کوفه می‌بینم که چادرهایی زده اند و قران را آن چنان که نازل شده، به مردم می‌اموزند. ) از انچه گفته شد، به دست امد که در عصر ظهور، تحوّلات وسیعی در مساجد ایجاد می‌شود؛ مسجد کوفه نیز به عنوان مقرّ حکومت حضرت مهدی (عج) و مسجد سهله به عنوان محلّ سکونت او و عایله اش انتخاب می‌گردد.

 حجره‌های کسب و تجارت

یکی از فضاهایی که معماری قرانی در عصر ظهور آن را متحوّل می‌کند، فضای حجره‌های کار و کسب و تجارت می‌باشد. در معماری قرانی، فضای حجره ها، به گونه ای تنظیم و ترسیم شده اند که کاسب و مشتری را به یاد خدا و نظارت الهی می‌اندازند و معاد و حساب و کتاب را به انسان تذکر می‌دهند.

در خانه‌هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت ] انها رفعت یابد و نامش در انها یاد شود. در آن [خانه ]‌ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می‌کنند: مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی، انان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی دارد. ) و کاسب و تاجر با نام و یاد خدا و با توکل به او و با اخلاق اسلامی و به نیت کمک به مسلمانان و دستگیری از انها، به کار و کسب حلال می‌پردازد. در این حجره‌ها برهنگی و بی بند و باری و چشم چرانی نوامیس مردم یا کالاهای دشمنان اسلام تبلیغ و ترویج نمی شود و کاسب با مرام دینی خود، مانع اسراف و اسراف گرایی و حرص بر زیاده خواهی و فزون طلبی می‌گردد. رنگ حجره و نور حجره و تبلیغات و صوت حجره دروغین و تدلیس و ضایع کننده حقوق همسایگان و مشتریان نیست. دختران و پسران جوان، به عنوان جلب مشتری بیشتر مورد سوء استفاده قرار نمی گیرند. بازار مسلمانان محلّ ازدحام و اختلاط زن و مرد نامحرم نیست. بازار، مسجد، مدرسه علمیه، حسینیه و خانه، همه و همه کاسب و تاجر را به خدا و سیره و سنّت رسول خدا (ص) و ایمّه اطهار (ع) رهنمون می‌سازد. در حکومت امام مهدی (عج) محل‌های کسب سامان داده می‌شود و فرهنگ معماری قرانی بر محیطهای کار و کسب حاکم می‌گردد.