کارشناس اقتصاد کشاورزی در خصوص تهدید معیشت روستاییان بر اثر خشک‌سالی مطرح کرد:

نکاشتن چاره کار نیست

تبدیل تجهیزات مزارع آبی به آبیاری نوین و کاشت دانه‌های روغنی در اراضی دیم دو راهکار پیش رو

در حال حاضر بسیاری از کشورها ازجمله ایران در وضعیت تنش آبی بسیار بالا قرار دارند، به این معنا که بیش از 88 درصد از آب‌های مصرفی از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود. بر اساس آمار موجود، بخش کشاورزی مسئول مصرف بیش از 81 درصد از آب‌های مصرفی در ایران است. تا به امروز، تقاضای در حال افزایش آب در بخش کشاورزی با استخراج از منابع آب‌های زیر زمینی تأمین شده است. طی دهه‌های اخیر تعداد چاه‌ها به‌صورت تصاعدی افزایش و طبیعتاً موجودی ذخایر آب‌های زیرزمینی نیز تصاعدی کاهش یافته است. ناگفته پیداست که این روند نمی‌تواند برای مدتی طولانی پایدار بماند و تصمیم‌گیران می‌بایست اقداماتی عاجل و مؤثر برای مدیریت اقتصاد کشاورزی به‌ویژه در روستاها انجام دهند زیرا با بروز بحران چالش آب در استان‌هایی همچون همدان این روزها محدودیت کشت و ارائه الگوی کشت مورد توجه دولت‌مردان است اما کسی از چگونگی نحوه مدیریت اقتصاد در معرض تهدید کشاورزان روستایی حرفی نمی‌زند؛ در حالی که اقتصاد روستایی، مجموعه فعالیت‌های اقتصادی فردی و اجتماعی است که در محیط روستا به‌منظور گذراندن زندگی و تأمین رفاه مادی روستاییان انجام می‌شود و چون اغلب روستاها از دیرگاه محل تولید محصولات کشاورزی بوده‌اند، بنابراین درصد بالایی از معیشت روستاییان و اقتصاد روستاها در رابطه با بهره‌گیری از زمین قرار دارد و عدم توجه به بخش کشاورزی و هرگونه تهدید و مخاطره طبیعی می‌تواند معیشت و اقتصاد روستاییان و در نتیجه اقتصاد کل جامعه را به خطر بیاندازد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با اقتصادان و تحلیلگر مسائل اقتصادی گفت‌و‌گویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عبدالمجید شیخی؛ با بیان اینکه اصولاً 90 درصد فعالیت‌های اقتصادی روستاها، در مشاغلی چون کشاورزی خلاصه می‌شود گفت: شاید یکی از دلایلش این باشد که بخش کشاورزی نیز با محرومیت مناطق روستایی عجین شو توأمان دچار بی‌توجهی دولت شده‌ است، بنابراین کم‌توجهی به روستا، یعنی کم‌توجهی به کشاورزی، درحالی‌که توسعه کشاورزی در ابعاد مختلف برای کشور بسیار لازم است.

وی ادامه داد: بی‌تردید رونق‌ بخش کشاورزی مستلزم رونق گرفتن مناطق روستایی است و این مهم نیز مستلزم قوام ‌بخش کشاورزی است، اما رونق ‌بخش کشاورزی، منحصر و محدود به بخش کشاورزی نیست، بلکه مستلزم استقرار زنجیره‌ای از فعالیت‌هاست.

وی در پاسخ به این سؤال که خشک‌سالی و کاهش بارش ازجمله معضلات مهم کشور و کشاورزی است و به‌نظر شما برای این موضوع چه راهکار‌هایی را باید مد نظر قرار داد؟ ابراز کرد: برای حل مشکلات کشاورزی ابتدا باید با مسئله کم‌آبی مقابله شود و الگوی تولید، توزیع، ذخیره‌سازی و مُهر (نگه داشتن) آب برای احیای تولید محصولات کشاورزی و مناطق روستایی اجرا شود تا مشکلی برای رونق کسب‌وکار و تجمیع مجدد مردم در روستا‌ها نداشته باشیم.

این اقتصاددان با اشاره به اینکه یک راه حل برای این موضوع توجه به کشت‌های نوین مثل کشت گلخانه‌ای است اظهار کرد: دوم تجهیز اراضی به تجهیزات آبیاری کم‌آب‌بر است؛ بنابراین می‌بایست زمین‌های کشاورزی را به تجهیزات آبیاری‌های تحت فشار، بارانی، قطره‌ای، نواری، کوزه‌ای و احیا و توسعه قنوات تجهیز کنیم.

شیخی افزود: با احیای قنوات، اعمال راهکار‌های بیان‌شده، حذف کشت‌های غرقابی، توسل به کشت‌هایی با آبیاری نوین و حمایت دولت برای اعطای امکانات و تجهیزات نوین به کشاورزان، با قصد سرمایه‌گذاری در زیربناها می‌توان صنعت کشاورزی را توسعه داد.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر مطابق مصوبات قانونی کشاورز باید 15 درصد آورده مالی برای اجرای طرح‌های نوین آبیاری داشته باشد اذعان کرد: این در حالی است که متأسفانه کشاورز‌ها توانایی مالی چندانی برای این مورد ندارند، بنابراین دولت می‌تواند با تأمین و تقبل این هزینه کشاورزان را مورد حمایت قرار دهد تا بعداً سهم 15 درصد خود را از محل تولید محصول کشاورز به‌صورت اقساطی دریافت کند.

این تحلیلگر مسائل اقتصادی با اشاره به اینکه با حل مشکل آب، می‌توانیم اصلاحاتی در الگوی کشت همراه با اصلاحاتی در جایگزینی کشت‌های کم‌آب‌بر به‌جای پر‌آب‌بر دنبال کنیم تا با کم‌آبی و کمیابی آب مقابله شود تشریح کرد: به‌علاوه این‌ها، می‌توانیم برای تولید برخی محصولات، مانند دانه‌های روغنی برای تأمین روغن خوراکی مورد نیاز کشور، به‌جای اینکه به سراغ تولید محصولات زراعی برویم، آن‌ها را از طریق محصولات باغی تأمین کنیم، به‌طور مثال به‌جای اینکه به سراغ کاشت کلزا، سویا، آفتابگردان و موارد این‌چنینی برویم، می‌توانیم این زمین‌ها را به تولید محصولات ضروری دیگری مثل گندم و جو که تنها از طریق زراعت و با تولید زراعی به دست می‌آیند، اختصاص دهیم و در عوض برای تأمین روغن خوراکی به سراغ کاشت درختان زیتون و بادان تلخ برویم تا روغن مورد نیاز خود را از طریق دانه‌های روغنی درختی تأمین کنیم.

شیخی در پاسخ به این سؤال که مشکل اراضی دیم را در مقابله با خشک‌سالی چگونه مدیریت کنیم اذعان کرد: دانه‌های روغنی در قالب درخت‌کاری را می‌توانیم به‌صورت دیم یا نیمه دیم بکاریم و زمین‌های غیرمسطح را هم به این نوع درختان اختصاص دهیم تا در تولید روغن خوراکی به‌صورت کامل به خودکفایی برسیم، ثانیاً صرفه‌جویی عظیمی در منابع آبی کشور اتفاق می‌افتد و مابقی زمین‌ها را می‌توانیم به کشت محصولات مهم‌تر اختصاص دهیم.

وی افزود: زمین‌های دیم دامنه تپه‌ها و کوه‌ها را می‌توانیم به زمین‌هایی برای تولید دانه‌های روغنی مثل زیتون تبدیل کنیم و حتی می‌توانیم از دانه‌های روغنی مثل بادام تلخ که با یک‌بار فیلتر کردن شیرین می‌شود را جایگزین روغن کلزا، آفتابگردان و ذرت کنیم.

وی ادامه داد: به‌طور مثال می‌توانیم از ظرفیت درختان بومی در استان سمنان به نام «اورس» با دانه‌های روغنی با کیفیت بسیار بالا به جای روغن پالم وارداتی که برای بدن بسیار مضر است استفاده کنیم، به‌عبارت‌دیگر با یک تیر 10 نشان زده‌ایم چراکه در طبیعت بی‌آب ایران صرفه‌جویی در مصرف آب، استفاده از همه سطح کشت، خودکفایی در تولید روغن، آزاد شدن زمین‌ها برای کشت محصولات اساسی و عدم نیاز به هزینه‌های تسطیح، زهکشی و غیره زمین برای مهیا کردن سطوح کشت دانه‌های روغنی زراعی بسیار مهم است.

این اقتصاددان با بیان اینکه با تحقق این موارد می‌توانیم اشتغال روستایی را تحکم بخشیده و ظرفیت کارخانه‌های روغن‌کشی که در حال حاضر زیر 30 درصد خود کار می‌کنند را ارتقا دهیم، ابراز کرد: حتی با بهره‌گیری از این روش می‌توان کنجاله مورد نیاز خوراک دام را از طریق زراعت تأمین کرد.

شیخی با اشاره به اینکه کشت درختان در سطح وسیع در اراضی دیم که امکان تأمین آب برای آن‌ها بنا به خشک‌سالی ایجاد شده به‌هیچ‌وجه فراهم نیست و حتی خود عاملی برای تقویت بارش‌ها خواهد شد به‌نحوی‌که با ایجاد شرایط مغناطیسی، ابرها را بارور کرده و منجر به افزایش باران می‌شوند گفت: علاوه بر این ایجاد بادشکن از طریق کشت درختان مثمر و غیر مثمر در کنار مزارع خود در کاهش تبخیر آب به میزان 15 درصد مؤثر است.

وی با اشاره به امکان استفاده از گازهای مناطق نفتی برای تولید آب و برق که از سال‌ها پیش مورد توجه مقام معظم رهبری بوده و بر بهره‌برداری درست از آن‌ها تأکید داشته‌اند گفت: علاوه بر اینکه با استفاده از استعداد بسیار بالای انرژی خورشیدی، باد و گازهای در حال اشتعال در مناطق جنوب می‌توانیم آب دریا را با کمترین هزینه شیرین کرده و به مناطق خشک برسانیم و با این اقدامات و چند طرح دیگر می‌توانیم در میان‌مدت به یک الگوی متناسب تولید، ذخیره‌سازی، مهار، توزیع و مصرف نزدیک و نزدیک‌تر شده و مشکل کمبود آب را در میان‌مدت برطرف کرده و با قطعی آب مصرفی مواجه نشویم.

این استاد دانشگاه افزود: جالب‌تر اینکه میزان تبخیر آب در پشت سدهای بتنی 12 درصد و تمرکز صرف بر سدسازی با افزایش 10 درصد اتلاف آب همراه خواهد بود درحالی‌که سرمایه‌گذاری در تولید انرژی خورشیدی، باد و استعمال گازهای سوزان فلرها در بالای چاه‌های نفت (که 120 سال است هدر می‌روند) هم می‌تواند اهداف تولید برق را محقق سازد و هم در جهت تولید آب شیرین صرف شود و 10 درصد صرفه‌جویی در ذخیره‌سازی آب را به همراه دارد.

شیخی با یادآوری رویکرد اشتباه تمرکز بر سدسازی گفت: در کنار سدسازی، باید بیشتر پروژه‌های آبخوان‌داری را تشویق کنیم حتی اگر سد می‌سازیم باید در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر بیشتر سرمایه‌گذاری می‌کردیم، با توجه به جغرافیای ایران، ما می‌توانیم چندین برابر ظرفیت کنونی، انرژی‌های تجدیدپذیر بسیار ارزان تولید و از آن برای شیرین‌سازی آب خلیج‌فارس و دریای عمان استفاده کنیم.

وی با اشاره به اینکه نمی‌توان با اما و اگر امنیت غذایی کشور را به بهانه کم‌آبی و نکاشتن محصول به مخاطره انداخت، اذعان کرد: این رویکرد ارائه‌شده از سوی کارشناسان کشاورزی مبنی بر عدم کشت برای مدیریت آب، رویکرد غلطی است زیرا همین غفلت سبب می‌شود تا به فکر خلق آب با انتقال آب نیفتیم که در واقع غفلت از اصل مسلم قرآن است زیرا در این کتاب شریف آسمانی آمده است «و جعلنا من‌الماء کل شیٍ حیٌ»؛ حیات تابعی از خلق آب است.

این تحلیلگر اقتصادی با اشاره به اینکه نصب کنتور هوشمند در سطح چاه و پلمب چاه‌های غیر مجاز در شرایط فعلی خشک‌سالی حاکم بر جهان و به‌تبع کشور، یک امر غیر قابل انکار است افزود: همانطور که پیشتر عنوان شد باید با ارائه الگوی کشت درست و اجرای طرح‌هایی همچون کشت‌های قراردادی منوط به تأمین نهاده‌های مورد نیاز کشاورز، این شرایط را مدیریت کرد.