بازخوانی فرهنگی، اجتماعی امر به معروف در قرآن

در این یادداشت آمده است:

1 - بازخوانی فرهنگی اجتماعی آموزه‌ها و ایده‌های قرآنی دارای اهمیت راهبردی و کاربردی است.

آموزه‌های قرآن کریم که از منظر الاهیئت دارای بار عقیدتی، حکمتی‌ هستند، می‌توانند برای «زیست عقلانی مدنی مدرن» ما نیز که می‌خواهد «معنوی ـ اخلاقی» باشد، یک الگوی فرهنگی، اجتماعی و دینی تلقی شوند. در این میان می‌توان به اصل الاهیئتی قرآنی امر به معروف اشاره کرد که می‌تواند یک الگوی فرهنگی اجتماعی راهبردی برای زیست عقلانی- مدنی- معنوی- اخلاقی را فراهم آورد.

این امر البته منوط و مشروط به این قید است که ما بتوانیم با فهم درست (صرفاً به‌قصد فهم حقیقت و بی هرگونه اراده معطوف به قدرت) آموزه‌های سرمتن مقدس قرآن کریم، آن‌هم برحسب افق‌های فرهنگی زمانه (تاریخی) و زمینه (اجتماعی) که در آن زیست می‌کنیم (جامعه)، این ایده‌ها و آموزه‌های الاهیئتی، معنوی و اخلاقی قرآنی را وارد سیاست‌های زیست روزمره و پروژه‌های زندگی شخصی، فردی و اجتماعی‌مان کنیم.

2 - بازخوانی فرهنگی اجتماعی اصل قرآنی امر به معروف نیز دارای اهمیت راهبردی و کاربردی است.

با توجه به اهمیت استراتژیکی این مسئله در جستار حاضر با نگاهی فرهنگی و اجتماعی که مبتنی بر دانش‌های: الاهیئت اجتماع، انسان‌شناسی دین، جامعه‌شناسی دین و مطالعات فرهنگی دین در زندگی روزمره است، مختصراً به اصل امر به معروف از منظر قرآن کریم می‌پردازیم. شایسته است ذکر کنیم که این بازخوانی از حیث روش‌شناختی (متدلوژی) مبتنی بر روش‌های هرمنوئتیک دینی و الاهیئتی، قرآن‌پژوهی فرهنگی و اجتماعی و پدیدارشناسی امر دینی است.

3 - اصل امر به معروف از منظر قرآن کریم یک سنت - قاعده ـ قانون است.

با نگاه فنومنولوژیکی (پدیدارشناسی معطوف به شناخت ناب ذات پدیده‌ها) و هرمنِئوتیکی (معناکاوی عمیق و دقیق ذات مفاهیم) به آیات قرآنی که مرتبط با اصل‌ امر به معروف هستند (مشتمل بر 32 آیه در 10 سوره) می‌توان در بادی امر به این ایده‌های مهم راهبردی و کاربردی رسید:

اول: اصل قرآنی امر به معروف هم یک سنت تاریخی الاهی است که از آغاز تا انجام جهان انسانی، برای تکوین و تثبیت رفتارهای خیرخواهانه اخلاقی معنوی فردی و جمعی تنظیم شده است.

دوم: یک قانون الاهی الزام‌آور تخطی‌ناپذیر و تخلف‌نابردار است که ناظر و محاط بر رفتار فردی و جمعی انسان‌هاست.

سوم: اصل امر به معروف خود یک قاعده عقلانی عقیدتی مدنی راهبردی و کاربردی است (همانند اصل مدرن و مدنی انتقاد عقلانی راهبردی به‌قصد تصحیح روال‌ها و رویه‌ها و سیاست‌ها و الگوهای زیست فرهنگی اجتماعی) که می‌تواند حسب توافقات فرهنگی اجتماعی و عرف و فرهنگ جامعه انسانی مورد نظر در محدوده مقتضیات و شئونات اجتماعی اعضای جامعه و اجتماع معتقدان؛‌ آن‌هم فارغ از الزامات اراده معطوف به قدرت (اجبار سیاست و سلطه حاکمیت)؛ و البته به‌صورت ارادی، خودخواسته، خودجوش و آگاهانه با مشارکت اجتماع معتقدان، دین‌ورزان و دین‌گرایان تحقق یابد.

برای نمونه– و با احتمال استنادی معنادار - می‌توان به سوره آل عمران (آیات 104،110،114) ارجاع داد؛ که این سنت مندی و قانونمندی مرتبط با اصل امر به معروف و نیز قاعده‌مندی فرهنگی عرفی آن، در آنجا چنین صورت‌بندی شده است:

«و باید از میان این امت (اجتماع عقیدتی)، گروهی باشند که مردمان را به سمت امر خیر و نیکی (امر معروف) راهنمایی و دلالت کنند و دوری از بدی و شرارت و تباهی (امرمنکر) را یادآوری‌شان کنند و این امت مسلمان بهترین امتی هستند که مردمان را به سمت امر خیر و نیکی (امر معروف) راهنمایی و دلالت می‌کنند و دوری از بدی و شرارت و تباهی (امرمنکر) را نیز یادآوری می‌کنند. ایمان به خداوند و آخرت دارند؛ لذا مردمان را به سمت امر خیر و نیکی (امر معروف) راهنمایی و دلالت می‌کنند و دوری از بدی و شرارت و تباهی (امرمنکر) را یادآوری‌شان می‌کنند».

و نیز تصریح مندرج در حکمت‌های قرآنی لقمان حکیم هم می‌تواند مستندی برای لزوم قاعده‌مندی امر به معروف در زندگی فرهنگی اجتماعی ما باشد؛ که البته کاری است سخت، طاقت‌فرسا و نیازمند پایداری و استقامت و تلاش مستمر خستگی‌ناپذیر (سوره لقمان آیه 17) که می‌فرماید: «یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَکَ ۖ إِنَّ ذَٰلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»

4 - اصل قرآنی امر به معروف دارای سویه‌های حقوقی مدنی، عقیدتی اخلاقی، معنوی عقلانی است.

مانند همه اصول عقیدتی، حکمتی، اخلاقی، معنوی و معرفتی که در قرآن کریم صورت‌بندی شده‌اند؛ اصل امر به معروف (و ایضاً اصل متعامل و مکمل و متمم آن نهی از منکر) نیز دارای سویه‌ها و وجوه کاربردی چندگانه است. به نظر ما ازجمله این سویه‌ها که به معنای تأثیرات چندگانه امر به معروف در زیست فردی اجتماعی ما است و به تاریخ و فرهنگ و جامعه و نظام اجتماعی و خرده سیستم‌های آن (حقوقی سیاسی، فرهنگی اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی) برمی‌گردد؛ می‌توان به سویه‌های زیر اشاره کرد:

اول: اصل امر به معروف دارای سویه حقوقی ـ مدنی است؛ به این معنا که اصل امر به معروف به‌مثابه امر به رعایت انصاف، عدالت، نیکی، خیرخواهی، شفقت، مهربانی و امانت‌داری است؛ هم در امور مدنی، احوالات شخصیه و هم در روابط خانوادگی و خویشاوندی و همچنین به احکام شرعی که مرتبط با ازدواج، طلاق، فرزندآوری، پرورش فرزندان، حضانت و مهریه هستند نیز رعایت این اصل و ضمایم گفته‌شده آن قابل تسری است.

برای نمونه (و البته وفق منطق تحلیل در مطالعات قرآنی - با احتمال استنادی معنادار) می‌توان به این آیات که در آن‌ها عمدتاً مصداق‌ها و مکانیزم‌های تحقق و عمل به امر به معروف در امور حقوقی و مدنی آمده است، استناد کرد (سوره بقره: آیات 178،180،228، 228-236،241،240، 263؛ سوره طلاق آیه 2 و 6؛ سوره نساء آیات 6، 19، 25، 114).

«انجام کاری نیکو در زمینه قصاص و عفو (فاتباع بالمعروف)؛ وصیت نیکو برای خویشان به‌قدر متعارف آن (للوالدین و للاقربین بالمعروف)؛ رفتار نیکو با همسران و زنان مطلقه و بیوه (فامساک بالمعروف؛ فامسکوهن بالمعروف؛ و اسرحوهن بالمعروف؛ و المطلقات متاع بالمعروف)؛ تأمین زندگی متعارف برای خانواده و زنان (رزقهن و کسوتهن بالمعروف)؛ گفتار نیکو و متعارف با دیگران (قول معروف خیر من...)؛ اعطای حقوق نیکو و متعارف زنان (قدره متاعا بالمعروف؛ ما اتیتم بالمعروف؛ فعلن فی انفسهن بالمعروف)؛ تأمین رضایت زنان در زندگی زناشویی به صورت متعارف آن (اذا ترضوا بینهم بالمعروف)؛ زیست معاشرتی نیکو و خیرخواهانه با زنان و همسران (وعاشروهن بالمعروف؛ و اتوهن اجورهن بالمعروف)».

دوم: اصل امر به معروف دارای سویه عقیدتی اخلاقی است به این معنا که رعایت و تحقق آن هم یک وظیفه و تکلیف معنوی عقیدتی و الزام شرعی است و هم اینکه معتقدان و مؤمنان و اجتماعات دینی اخلاقاً متعهد به تبلیغ و ترویج و گسترش آن در سطح جامعه با هدف اطمینان از داشتن یک زیست فردی و جمعی سالم و متعالی هستند.

در این جا نیز برای نمونه (و البته بازهم وفق منطق تحلیل در مطالعات قرآنی - با احتمال استنادی معنادار) می‌توان به این آیات که در آن‌ها عمدتاً الزام اخلاقی عقیدتی عمل به امر به معروف در امور اجتماعی و فرهنگی آمده است، استناد کرد (سوره توبه، آیات 67، 71، 111؛ سوره حج آیه 41).

«مردان و زنان با ایمان که دوست‌دار یکدیگرند؛ در کار امر به خیر و نیکی (معروف)‌اند و همچنین مردمان را از رفتن به سمت امر شر و تباهی (منکر) هشدار و پرهیز می‌دهند/ مردان و زنان با ایمان که اهل دعوت به امر به خیر و نیکی (معروف) و پرهیز دهنده از امر شر و تباهی (منکر) اند، محافظان و پاس‌داران حدود الاهی‌ هستند/ اینان گروهی‌اند از مؤمنان و معتقدان به خداوند که چون در زمین مستقرشان کنیم و تواناییشان دهیم؛ در کار امر به خیر و نیکی (معروف)‌اند و هم‌چنین مردمان را از رفتن به سمت امر شر و تباهی (منکر) هشدار و پرهیز می‌دهند».

سوم: اصل امر به معروف دارای سویه معنوی ـ عقلانی است؛ به این معنا که آثار همه‌جانبه ناشی از اقدام به آن منجر به گسترش معنویت و اخلاقیت می‌شود و هم اینکه به‌عنوان یک امر عقلانی (در این جا انتخاب وسایل اخلاقی متناسب با اهداف ارزشی مطلوب به‌منظور تحقق ایده‌آل‌های معنوی اخلاقی) می‌تواند رهایی و رستگاری فردی و جمعی را تضمین کند.

و در اینجا هم برای نمونه (و البته بازهم وفق منطق تحلیل در مطالعات قرآنی - با احتمال استنادی معنادار) می‌توان به آیه‌ای مهم و محوری استناد کرد که در آن رسالت پیامبران الاهی و پیامبر خاتم الزام معنوی اخلاقی عقیدتی در تکوین و توسعه و تعمیق و تقویت و ترویج امر به معروف (و نهی از منکر) نه‌تنها در امور دینی عقیدتی که در سپهر اجتماعی و فرهنگی نیز برجسته شده است (سوره اعراف: آیه 157)

«مؤمنان و باورمندان از پیامبری الگو می‌گیرند و پیروی می‌کنند؛ که ذکر نام و رسالتش در متون مقدس تورات و انجیل آمده است؛ پیامبر خاتم که رسالتش امر به خیر و نیکی (معروف) و هم‌چنین پرهیز دادن و هشدار دادن مردمان از رفتن به سمت امر شر و تباهی (منکر) است؛ هدف رسالت پیامبر خاتم این است که از طریق امر به معروف و نهی از منکر مرزهای امر حلال و حرام و پاکی و ناپاکی را مشخص و معین کند؛ پیامبر خاتم وظیفه دارد تا احکام پررنج و تکالیف پرمشقت دست و پاگیر و قیدوبندهای سنتی نامناسب پیشین و اکنونی‌تان را از دوش مردمان بردارد؛ و امور نیک و خوبی و خیر را جایگزین آن‌ها سازد؛ و خوشا به حال آنانی که پیامبر خاتم و رسالت و نبوت او را گرامی داشتند و عزتش را پاس داشتند و حرمت نهادندش و یاریش کردند؛ زیرا آنان با این کار از نور پیروی می‌کنند؛ و قطعاً آنان به رهایی و رستگاری خواهند رسید».