«قلعه اردلان» در پیچ‌وخم بلاتکلیفی

درباره‌ پیشینه‌اش که جستجو می‌کنی، می‌آید «مربوط به دوران قاجار است و توسط حاج مرادخان اردلان، جد بزرگ خاندان اردلان ساخته شده است»؛ اما امیر اردلان، یکی از وراث این بنای تاریخی می‌گوید: «اسنادی داریم که نشان می‌دهد بنا 400 سال قدمت دارد و متعلق به دوره صفویه است».

آنچه مسلم است وجود قلعه در مسیر جاده شاهی، نشان از اهمیت جاده و قلعه‌ دارد. در مسیر جاده قدیمی همدان- تویسرکان از مسیر گنجنامه که راهی می‌شوی، یکی از بناهای نادر استان اگرچه خمیده و با زخم‌های فراوان، اما هنوز با ابهت و استوار خودنمایی می‌کند.

«قلعه اردلان» یا «قلعه اشتران»، همان بنای باشکوهی است که وقتی به آن خیره می‌شوی، ناخودآگاه یاد آدم‌هایی می‌افتی که روزگارشان را در آنجا سپری می‌کردند، پیشینه‌ و داستان‌ زندگی آن‌ها، غم‌ها و شادی‌هایشان، فرهنگ و آداب و رسومشان به همان اندازه جالب است که معماری بنا و حکایت آن.

این مباحث مفصل مجالی دیگر می‌طلبد و در اینجا بناست درباره «قلعه اردلان» نیمه‌جان بگوییم. همان بنایی که هر چندوقت یکبار خبری مبنی بر اینکه حالش خوب نیست و نیاز به احیا دارد، می‌شنویم. همان بنایی که سال به سال پیکرش زخمی‌تر می‌شود و روبه‌راه کردنش سخت‌تر؛ همان بنایی که با توجه به موقعیت جغرافیایی و وسعتش می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های گردشگری استان تبدیل شود، اما همچنان لنگ اعتبار است و درگیر کش‌وقوس‌های اداری.

آذرماه سال 98 بود که اسحاق ترکاشوند، مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تویسرکان از وجود سرمایه‌گذاری برای هتل شدن قلعه اشتران با هدف حفظ بنا، نگهداری از آن و رفع مشکلات و موانع پیش‌ روی سرمایه‌گذار خصوصی مرمت آن خبر داد.

وی اضافه کرد: گرچه احیای این قلعه 20 میلیارد تومان اعتبار می‌خواهد، اما بی‌تردید مشکلات موجود بر سر راه سرمایه‌گذار بازسازی قلعه اشتران حل‌شدنی است و ما تمام تلاش خود را برای رفع موانع موجود به‌کار می‌گیریم تا این بنا زودتر مرمت و بازسازی شده و به بهره‌برداری برسد.

ترکاشوند در اسفندماه سال 1400 نیز گفت: قلعه اردلان در طول سالیان تخریب مستمر داشته و منابع بودجه میراث فرهنگی محدود است و تاکنون نتوانسته‌ایم بنا را اساسی مرمت کنیم.

وی ادامه داد: مرمت بناهایی که مالک دارند، باید با مشارکت آن‌ها باشد؛ اما مالک این بنا تاکنون مشارکتی با ما نکرده است، از طرفی از محل اعتبارات سال 97 حدود 500 میلیون تومان برای قلعه اردلان هزینه کردیم، اما بیش از این برای ما مقدور نبود و چون مساحت قلعه بالا است، هزینه یادشده تنها در حد مرمت یک‌دهم بنا بود.

اهمیت قلعه اشتران و وضعیت آن، سیدعزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را در سفر مردادماه سال‌ جاری به استان همدان به این قلعه کشاند و بنای معروف خاندان اردلان مورد بازدید وزیر قرار گرفت.

وی با تأکید بر اینکه باید تدابیری برای بازدید عموم از این بنای تاریخی اندیشیده شود، گفت: با توجه به اینکه قلعه اردلان مالک خصوصی دارد، ما نیز آمادگی کامل داریم در حوزه مرمت و ارائه تسهیلات یاری‌گر باشیم تا کاربری متناسب برای بنا تعریف شود.

قضیه اما به اینجا ختم نشد و کم‌نظیر بودن قلعه اردلان و شرایط آن، بار دیگر ما را پیگیر خبرهای جدیدتری از این بنای تاریخی کرد و این‌بار پای صحبت‌های امیر اردلان، نماینده وراث بنا نشاند.

اگرچه صحبت با وی حول محور وضعیت بنا و قصد مالکان برای تغییر کاربری آن آغاز شد، اما اردلان در همان ابتدا با اشتیاق گریزی به تاریخ و پیشینه خاندان پُرآوازه‌اش زد و گفت: این قلعه موروثی اجداد ما است، در گذشته به منطقه غرب کشور اردلانات می‌گفتند و از دیرباز اردلان نام این منطقه بوده است و تاریخ پنج‌هزارساله دارد.

وی با بیان اینکه قلعه اردلان آخرین بنای این دودمان است، افزود: یکی دیگر از قلعه‌های این قوم در بالای اورامانات و دیگری در سلیمانیه است، سرزمین اردلانی از پشت کوه الوند شروع شده و تا ارمنستان امروزی، سپس شام و سوریه و درنهایت تا انتاکیه در ترکیه که سرزمین آریایی‌ها بوده است، می‌رسید.

اردلان اضافه کرد: به عبارت دیگر اردلان‌ها شامل اقوام متحد ماد و پارس هستند که در طول تاریخ فرازونشیب‌های زیادی به خود دیده که اگر فرصتی باشد، در مجالی دیگر تاریخ جذاب آن‌ها که براساس مستندات و منابع معتبر است را بازگو می‌کنم.

وی با اشاره به اینکه قلعه اردلان در سال 1383 ثبت آثار ملی کشور شد، تصریح کرد: چون این ملک جزء آثار ماندگار ملی است، وراث آن را به سازمان میراث فرهنگی کشور هدیه کرده و اسناد آن نیز موجود است و ما هیچ‌گونه مخالفتی با احیای آن نداریم.

اردلان ادامه داد: پس از آن که تنها برج باقی‌مانده از بنا را آتش زدند، آن را احیا کردیم، وقتی بنا ثبت آثار ملی شد، دو طبقه آن شامل شاه‌نشین یا اندورنی سالم بود و آنقدر به آن رسیدگی نکردند که به تلی از خاک تبدیل شد.

مالک قلعه اردلان با بیان اینکه درحال حاضر بنا 11 ورثه دارد و من از آن‌ها وکالت تام‌الاختیار دارم، اضافه کرد: همه این 11 نفر حاضر هستند با میراث فرهنگی همکاری کرده تا بنا احیا شود و بیش از این آسیب نبیند.

اردلان با اشاره به اینکه میراث فرهنگی استان همدان و شهرستان تویسرکان زحمات زیادی برای این پروژه کشیده‌اند، گفت: میراث فرهنگی در دولت قبل بنا را با مبلغ 500 میلیون تومان مرمت کرد، در آن زمان با دو میلیارد تومان بنا احیا می‌شد که پیشنهاد دادند طرح گردشگری هم روی آن بگذارید و ما هم موافقت کرده و گفتیم پتانسیل و سرمایه داریم تا بنا را به هتل‌قلعه تبدیل کنیم.

وی با بیان اینکه اگر طرح به نتیجه می‌رسید به‌عنوان نگین گردشگری استان همدان معرفی می‌شد، مطرح کرد: طرح هتل‌قلعه در سال 96 تهیه و مصوب شد، آن سال برآورد تبدیل بنا به هتل‌قلعه هفت میلیارد تومان بود و ما آن زمان حدود سه میلیارد سرمایه داشتیم.

اردلان ادامه داد: به ما گفتند می‌توانید از تسهیلات استفاده کنید، اما باید به همان مقدار سند داشته باشید و در آن زمان ما قادر به تهیه سند با این مبلغ نبودیم و بعد از مدتی نیز تحریم‌ها پیش آمد و پروژه بلاتکلیف ماند، همان سال طرح و نقشه را با هزینه شخصی 19 میلیون تومان توسط مهندس مشاور میراث فرهنگی تهیه کرده و درحال حاضر نیز هر کمکی برای احیای قلعه از دستمان بیاید، کوتاهی نمی‌کنیم.

وی با اشاره به اینکه تاکنون سه‌بار به آقای ضرغامی نامه زده‌ام، بیان کرد: اگر میراث فرهنگی بخواهند بنا را بازسازی کند، ما مشکلی نداریم و هیچ‌گونه مقاومتی هم به‌عنوان مالک نخواهیم داشت؛ فقط سرمایه بازسازی کامل و تغییر کاربری آن را نداریم، وگرنه خواسته ورثه سر پا شدن قلعه است.

مالک قلعه اردلان با بیان اینکه این بنا متعلق به دوره قاجار نیست و قدمت 400 ساله دارد و اسنادی در دست داریم که این را اثبات می‌کند، اظهار کرد: قلعه با یکی دو میلیارد تومان قابل مرمت بوده، اما هزینه تغییر کاربری و تبدیل آن به هتل‌قلعه حدود 30 میلیارد تومان برآورد شده است.

وی اضافه کرد: اگر سرمایه‌گذاری انجام شود و بنا تغییر کاربری دهد، ظرفیت برگزاری تورهای خارجی هفت و 10 روزه را برای محور گردشگری غرب کشور دارد؛ علاوه‌بر این در طرح فضاهایی مانند استخر، زیرساخت‌های گردشگری پزشکی و درمانی و مواردی از این دست دیده شده و پس از راه‌اندازی، بازگشت سرمایه تضمینی است.

اردلان با بیان اینکه برای ارائه وام 30 میلیاردی به همان اندازه سند نیاز است و ورثه هم بنا به دلایلی نمی‌توانند این کار را انجام دهند، گفت: قلعه تا سال 65 برپا و تمام برج‌ها، اتاق‌ها و دیگر فضاهای آن سالم بود و زندگی در بنا جریان داشت.

وی با اشاره به اینکه این قلعه اردلان هویت، تاریخ و میراث کشور است و باید حفظ شود، مطرح کرد: اگر بنا احیا شود، می‌تواند در منطقه اشتغال‌زایی خوبی ایجاد کند؛ علاوه‌بر این قابلیت رونق گردشگری کشاورزی، مذهبی و فرهنگی را نیز دارد.

اردلان افزود: مراسم تعزیه اردلانی یکی از مراسمات معروف این خاندان شیعه بوده که هرساله از ابتدای محرم تا سوم امام حسین (ع) و از اربعین تا 28 صفر برپا بوده، اما متأسفانه همه مدارک، اشعار و وسایل آن در سال‌های اخیر از بین رفته است.

وی با بیان اینکه قلعه اردلان هشت هزار متر زیربنا دارد، اظهار کرد: این پروژه بزرگ‌ترین طرح روی زمین مانده استان همدان در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری است، چراکه پتانسیل فوق‌العاده‌ای دارد، در مهم‌ترین مسیر تفریحی همدان قرار گرفته و می‌توان درآمد عالی از آن کسب کرد.

اردلان با اشاره به اینکه دو دانگ از ملک متعلق به بنده است و بیشترین سهم را از مالکیت قلعه دارم، گفت: خاندان اردلان‌های خرمرودی که اجداد ما هستند، والی و امرای محلی و شهرنشین بودند و در روستاها قلعه و قنوات و انواع سازه‌های معماری می‌ساختند و قلعه اردلان نیز یکی همین بناها است.

«قلعه اردلان» به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی استان همدان حال‌وروز خوبی ندارد. از طرفی زور بودجه میراث فرهنگی به سر پا کردن بنا نمی‌رسد، از طرف دیگر مالکان هزینه بازسازی آن را ندارند. آنچه واضح است قلعه اردلان که به روایتی متعلق به دوران قاجار و به روایت دیگر از آثار دوره صفویه است، از عدم رسیدگی، بلاتکلیفی و تخریب رنج می‌برد و قربانی نبود اعتبار و بودجه و سرمایه شده است.