پاسخ به سوالات پر تکرار درباره احســـاس ناکافی بودن

خیلی‌ها رد احساس ناکافی بودن را که می‌گیرند یک جورهایی به سوشال مدیا و شبکه‌های اجتماعی می‌رسند. واقعیت این است که در سال‌های گذشته گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی همراه با همه خوبی‌های آن آسیب‌های جدی روحی و روانی را نیز به همراه داشته است. بسیاری از پژوهشگران و روانشناس‌ها می‌گویند دلیل پیشی گرفتن این نوع احساسات هنگام رویارویی با تولید محتوا از ظاهر زندگی دیگران این است که ما پیش از آن که تفکر درست هنگام ورود به سوشال مدیا و شبکه‌های اجتماعی را بیاموزیم خیلی زود در ظواهر آن غرق می‌شویم و کم کم این بیماری به سراغ ما نیز می‌آید. دکتر سیما فردوسی متخصص روانشناسی بالینی در این گفتگو به پرتکرار ترین سوالات درباره این احساس رایج به ویژه در کاربران شبکه‌های اجتماعی پاسخ می‌دهند.

 خانم دکتر آمارها این آدرس را به ما می‌دهند که احساس ناکافی بودن در عصر حاضر کم کم دارد به یک بیماری روحی و روانی رایج تبدیل می‌شود. آیا این نوع تفکر را می‌توان جزو وسواس‌های فکری دسته‌بندی کرد؟

وسواس فکری به خودی خود بیماری ساده ای نیست.این طور تصور نکنیم که اگر کسی به آن دچار شد به راحتی هم می‌تواند از آن خارج شود.چون همه ما در برهه ای از زمان ممکن است افکار تکرار شونده داشته باشیم نگاه و باور ابتدایی ما در باره این بیماری ممکن است این باشد که ابتلا به آن چندان چیز پیچیده ای نیست و آن مشغله فکری با گذر زمان از بین می‌رود.غافل از این که وسواس فکری اصلا مشغله فکری نیست بلکه این بیماری با علائم و نشانه‌های مشخصی که دارد می‌تواند سد راه افراد برای رسیدن به اهداف شان در زندگی شود.پس در قدم اول وسواس‌های فکری نباید ساده تلقی شوند و نباید از کنار آن‌ها به سادگی گذر کنیم.اما در باره حس ناکافی بودن،از آن جایی که این فکر تکرار شونده علائمی مشابه با آسیب‌های کمال گرایی و وسواس فکری از خود بروز می‌دهد هر سه این‌ها در زمره بیماری‌های روحی پنهان در عصر حاضر مطالعه می‌شوند اما در مان و راهکارهای آن‌ها ممکن است شبیه به هم نباشد و تجربه هر فرد با فردی دیگر در این زمینه تفاوت معناداری داشته باشد.اما تا جایی که می‌دانیم ریشه‌ها و علائم و موارد تشدید کننده در این بیماری‌ها نزدیک به هم هستند.

 در مصاحبه‌های پیشتری که با شما داشتیم عنوان کردید که کمال‌گرایی و وسواس فکری می‌تواند در زندگی روزمره فرد اختلال ایجاد کند. آیا احساس ناکافی بودن که زاییده همین تفکرات است هم می‌تواند چنین اثری در زندگی روزمره‌مان داشته باشد؟

پیش از هر چیز باید این آگاهی را داشته باشیم که وقتی درباره کمال‌گرایی، یا احساس ناکافی بودن و وسواس‌های عود کننده فکری صحبت می‌کنیم زمانی می‌توانیم نام بیماری را روی آن‌ها بگذاریم که ابتدایی‌ترین علائم در آن وجود داشته باشد. دلیل این حرف من این است که بسیاری از ما در زندگی روزمره ممکن است به صورت موقت این موارد را تجربه کنیم اما زمانی این ویژگی‌ها نام بیماری به خود می‌گیرند که در ساعت‌های شبانه روز ما تکراری و همچنین عودکننده شوند. یعنی نه تنها از آن‌ها لحظه‌ای در امان نباشیم بلکه این‌ها مدام در حال تسری پیدا کردن در همه ابعاد زندگی ما باشند و آن را مختل کنند. مثلا یک دانشجویی به دلیل این احساس رشته تحصیلی‌اش را کنار بگذارد، یک دانش‌آموز هدف و معنی زندگی‌اش را گم کند و غرق این تفکرات شود یا یک مادر یا خانم خانه داری به جای رسیدگی به امور جاری خانه و زندگی و وظبفه تربیت فرزند که بسیار با اهمیت تلقی می‌شود قادر به متوقف کردن این افکار نباشد. وقتی قدرتی برای کنترل این احساس وجود نداشته باشد و بی آن که بدانیم در حال رشد نیز باشد بدیهی است که این موضوع می‌تواند زندگی روزمره ما را دستخوش تغییرات منفی و گاهی حتا خطرناک کند.

 نگران‌کننده بودن این مسئله و به تعبیر شما خطرناک شدن آن هم محل بحث و سوال است، آیا این احساس می‌تواند زندگی افرادی را از ریل عادی خارج کند؟

اینکه می‌گویید فعلا محلا بحث است یک دلیل مشخص دارد. این افکار در افراد به یک شکل بروز پیدا نمی‌کنند. میزان غرق شدن آدم‌ها در آن متفاوت است. بعضی‌ها آن را رایج و بی دردسر می‌دانند. عده‌ای از آن طرفداری هم می‌کنند، یعنی می‌گویند در موادری خود کم بینی و احساس ناکافی بودن می‌تواند این انگیزه را در افراد ایجاد کند که تلاش بیشتری برای رشد فردی و اجتماعی خود در جنبه‌های گوناگون داشته باشند. اما باز هم توجه شما را به شدت این احساس که پیش رونده است جلب می‌کنم. این طور نیست که اگر فردی امروز 5 دقیق افکار وسواسی تکرای داشته باشد فردا هم به همان میزان یا کمتر باشد. در بیشتر موارد این افکار، کمال گرایی و احساس ناکافی بودن عود کننده هستند. فرد به هیچ عنوان و تحت هیچ شرایطی احساس رضایت از خود و کارش را ندارد. ممکن است حتا کارش را رها کند چون فکر می‌کند کافی و عالی نیست. فرض کنید کسی به زحمت در دانشگاه قبول می‌شود، در شرایط موجود به زحمت شغلی پیدا می‌کند یا با افرادی دیگر در گذر زمان ارتباط برقرار کرده است که از او وقت و انرژی و هزینه برده است اما در میانه کار فقط به خاطر همین احساس خود کم بینی و کمال گرایی و احساس ناکافی بودن این که مدام فکر می‌کند دیگران از او بهتر هستند و زندگی ایده‌آل تری دارند همه این‌ها را ناگهان رها کند. خب شما ببنید در ادامه چه بر سر زندگی آن فرد می‌آید؟

 پس چرا در روانشناسی امروزی که برخی‌ها آن را روانشناسی زرد می‌دانند افرادی احساس ناراضی بودن را قدم ابتدایی دست زدن به کارهای بزرگ و موفقیت معرفی می‌کنند و نکته اصلی اینجاست که چرا این افراد و این تفکر این همه طرفدار و دنبال کننده دارند؟

هیچ فردی با احساس خود کم بینی به موفقیت‌های بزرگ نمی‌رسد. احساس ناکافی بودن ریشه در همین خود کم بینی دارد. تلاش و گوشش همواره در دین و عرف ما به عنوان یک ارزش معرفی شده است. پس کسی منکر تلاش کردن برای رسیدن به زندگی بهتر نیست. اما لازمه رسیدن به این موفقیت‌ها خود باوری است.یعنی ابتدا یک پایه ای باید وجود داشته باشد که باقی تلاش‌ها و هدف‌ها روی آن چیده شود و آن همان خودباوری است.این افراد از قدم به قدم خود لذت می‌برند.بسیار شکرگزار هستند و احساس رضایت دارند اما در افرادی که مدام احساس ناکافی بودن می‌کنند این را نمی بینیم.این افراد به هر مرحله ای هم که برسند احساس رضایت نخواهند کرد.

 رابطه اجتماعی این افراد در طول زمان به چه سمتی پیش می‌رود؟

برخی از آن‌ها ترس از اجتماع دارند. یعنی مدام با این تفکر زندگی می‌کنند که دیگران از آن‌ها بهتر هستند و از مواجهه واقعی با آن‌ها هراس دارند. فردی که خودکم بین است و مدام احساس نارضایتی فزاینده دارد از بودن در کنار دیگران لذت نمی‌برد چون فکر می‌کند به اندازه کافی خوب نیست. وارد بحث نمی‌شود. میزان مشارکت پایین و حداقلی دارد. احساس حسادت آزاردهنده ای دارد و همه این‌ها از اجتماعی بودن یک انسان ممانعت به عمل می‌آورد.

 خانم دکتر بسیاری از پژوهشگران این باور را دارند که گسترش شبکه‌های اجتماعی متهم ردیف اول رایج شدن احساس ناکافی بودن در انسان امروز هستند. آیا به نظر شما تاثیر سوشال مدیا و پلت فرم‌هایی مانند اینستاگرام به گونه ای هست که بتواند تبدیل به موتور محرک ایجاد یک بیماری روانی دسته جمعی شود؟

همان‌طور که میدانید این برنامه‌ها اطلاعات دقیقی از زندگی دیگران به ما نمی‌دهند. اصلا این شبکه‌ها و برنامه‌ها ایجاد شده‌اند که زندگی را فانتزی‌تر و مطلوب‌تر از آنچه هست نشان دهد. این حرف تکرای است اما متاسفانه واقعیت دارد. در این سوشال مدیا و شبکه‌های اجتماعی ما باطن زندگی‌مان که به طور طبیعی در آن مشکلاتی وجود دارد را با ظاهر شیک و مطلوب زندگی دیگران مقایسه می‌کنیم و خب معلوم است که این کار تکراری چه بلاهایی می‌تواند بر سر زندگی شخصی و اجتماعی ما بیاورد.

 یعنی تکرار استفاده از این برنامه‌هاست که این تفکر را ایجاد می‌کند؟

بله،در وسواس فکری تعریف این بود که این افراد قادر به متوقف کردن افکار وسواسی عود کننده نیستند.کاربردان فضای مجازی به آن که خودشان بدانند به طور پنهانی و به راحتی به واسطه این برنامه‌ها معتاد دنبال کردن تکه‌های ایده آل از زندگی دیگران می‌شوند.وقتی به طور مداوم در حال دیدن یک نمایش باشید آن نمایش بر افکار و رفتار شما تاثیر می‌گذارد حتا بی آن که متوجه آن شوید خلق و خوی شما را تغییر می‌دهد.این تکرار و دنبال کردن و وقت گذاشتن در این فضای مجازی که پر از تصاویر پوشالی و ایده آل و مینی مالیستی از زندگی دیگران است تاثیر مستقیم بر زندگی ما دارد.

 بسیاری از ما می‌دانیم و آگاه هستیم که آنچه در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام می‌بینیم همه زندگی دیگران نیست، با این حال چرا در نهان خود طوری آن را باور می‌کنیم که این آگاهی پس زده می‌شود؟

این به دلیل همان تکرار است. ما کاربر دائمی این صفحات مجازی شده‌ایم. در تکرار نوعی باور کاذب اتفاق می‌افتد و همین است که در دراز مدت این احساس را تبدیل به نوعی بیماری روحی و روانی می‌کند.

 افسردگی ناشی از استفاده دائمی از این شبکه‌های اجتماعی در چه گروه‌هایی بیشتر بروز پیدا می‌کند؟

این که می‌گویند بیکاری به نوعی ام‌الامراض است درست گفته‌اند. بیکار بودن، بی انگیزه بودن، هدف نداشتن مصائب بیشماری ایجاد می‌کند. فردی که کار مهمی دارد کمتر در این فضا‌ها وقت می‌گذارد. بیشتر در زندگی واقعی حضور دارد و همین موجب پیشرفت او می‌شود. اما کسی که بیکار است بیشتر در این صفحات به نوعی پرسه مجازی می‌زند. با آدم‌ها و زندگی‌های غیر واقعی در تماس است و احساس جاماندن از بقیه را دارد. همین احساس که بقیه چقدر از من خوشبخت تر هستند می‌تواند ابتدایی برای نوعی از افسردگی باشد. خانم‌ها توجه بیشتری به ظاهر زندگی دارند و بودن دراین فضا بر دختران و زنان تاثیر بیشتری می‌گذارد. آسیب‌های این شبکه‌ها برای نوجوانان هم بسیاری جدی است. آن‌ها سلبریتی‌ها را الگوی خود قرار می‌دهند در حالی که زندگی واقعی شان هیچ تناسبی با زندگی آن سلبریتی ندارد. همه این‌ها نوعی سرخوردگی در افراد ایجاد می‌کند و مخل زندگی عادی و هدفمند می‌شود.

 چطور می‌توانیم از احساس ناکافی بودن دور شویم؟ آیا این نوع از خود کم‌بینی درمان رفتاری دارد؟

احساس ناکافی بودن ریشه‌هایی دارد که باید درمان شوند. عدم اعتماد به نفس، عملکرد ضعیف در زندگی، ترس از قضاوت دیگران، نادیده گرفته شدن توسط دیگران می‌تواند این احساس را در ما ایجاد کند. خواهش ما این است که اگر این رفتار در خودتان یا نوجوانان اطراف تان به طوری قوت گرفته که انگیزه را از شما سلب کرده آن را دست کم نگیرید. ادامه دار شدن این احساس در طول روز حتما باید مورد درمان قرار بگیرد. اگر ریشه‌های این تفکر رفع شود مسیر هموارتر می‌شود. ببینید برای تمام این علائم درمان‌هایی در روانشناسی بالینی وجود دارد. با مراجعه به روانپزشک متوجه می‌شوید که دلیل این احساس در شما کدام یک از این موارد است و درمان شما سرعت بیشتری به خود می‌گیرد.

 اگر در ابتدای درگیری با این تفکر مخرب هستیم چطور می‌توانیم به خودمان کمک کنیم؟

قدم اول این است که از مقایسه خودمان با دیگران دست برداریم. با خودمان ملایم تر باشیم. انتظارات بی جا از شرایط مان نداشته باشیم. به پیشرفت مرحله‌ای راضی شویم و با شجاعت چالش‌های زندگی را از سر راه برداریم. درجا نزنیم و با وجود همین مشکلات حرکت کنیم. بیکار و بی‌انگیزه نمانیم. حتا اگر فکر می‌کنیم توانایی حل مشکلی را نداریم درباره آن مطالعه کنیم. درباره آن برنامه‌ریزی و فکر کنیم به این صورت حرکتی انجام شده که می‌تواند ثمر بخش باشد. مشاوره گرفتن همچنان بهترین راهکار است. مشاور به شما کمک می‌کند آنچه هستید را به دستی ببنید و دست از خود کم بینی افراطی بردارید.