طبیعت همدان گنجینه‌ای از گیاهان دارویی 195 گونه در خطر انقراض است

وجود خاک مناسب و حاصلخیز، تنوع آب‌وهوایی و وضعیت اکولوژیکی و کوهستانی این استان، دامن سرسبز همدان را مملو از گیاهان زیبا و رنگارنگ کرده است که همه‌ساله بسیاری از طبیعت‌گردان را به دامن خود فرا می‌خواند.

مراتع و دامنه‌های سرسبز الوند رویشگاه گیاهانی همچون موسیر، تره کوهی، کاسنی، کنگر خوراکی، بابونه کوهی، پاکلاغی، باریجه، گلپر، پیاز کلاغ، والک، غازیاغی، باریجه، گلپر، بومادران، تلخه، شنگ و گاوزبان است.

بیشتر شهروندان در فصل بهار با حضور در بیشه‌زارهای زیبا و دامنه‌های سرسبز این استان اقدام به چیدن گونه‌های خوراکی و گیاهانی که خاصیت دارویی دارند ازجمله آویشن، آذربه، غازیاغی، کنگر، موسیر و ریواس می‌کنند.

همدان از گذشته‌های دور تاکنون به‌عنوان یکی از قطب‌های گیاهان دارویی مطرح بوده و آمارهای به‌دست‌آمده گویای این است که بیش از یک‌هزار و 500 گونه دارویی، گیاهی و مرتعی در کوه‌ها، دشت‌ها، دامنه‌ها و ارتفاعات و سراب‌های این استان پراکنده‌اند که بیش از 25 درصد از این گونه‌ها خاصیت خوراکی و دارویی دارند.

به گفته کارشناسان افزایش جمعیت و به تبع آن گسترش شهرنشینی، تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین و خشک‌سالی، سیلاب‌ها، فرسایش خاک و رانش زمین، تغییرات کاربری اراضی به‌منظور توسعه صنعت و کشاورزی، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، چرای زودرس و مفرط مراتع توسط دام‌ها، برداشت بی‌رویه گیاهان برای کاربردهای دارویی، علوفه‌ای، تغذیه‌ای و چوب، حضور گونه‌های مهاجم، آلودگی‌های شیمیایی ناشی از سموم، کودها و زباله‌ها، جاده‌سازی، سدسازی و عملیات عمرانی و استخراج معادن همگی در کاهش تنوع زیستی گیاهی و گونه‌های انحصاری مؤثر بوده است.

   195 گونه گیاهی در معرض خطر انقراض

ایران اسلامی دارای پنج ناحیه رویشی است و طبق آخرین بررسی‌های صورت‌گرفته در مورد گونه‌های انحصاری ایران دو هزار و 598 گونه یعنی 30 درصد از کل گونه‌های ایران انحصاری و نیمه انحصاری هستند که متعلق به 359 جنس از 65 تیره است.

عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان دراین‌باره گفت: پوشش گیاهی این استان براساس مطالعات تیپ‌بندی همدان دربرگیرنده 15 تیپ گیاهی است.

کیوان صفی‌خانی اضافه کرد: به دنبال جمع‌آوری 9 هزار و 300 نمونه گیاه در سه دهه اخیر از سوی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان و استفاده از منابع معتبر گیاه‌شناسی، مشخص شد این نمونه‌ها دربرگیرنده 94 خانواده، 526 جنس و یک‌هزار و 658 گونه است.

وی ادامه داد: همچنین به‌منظور بررسی جایگاه حفاظتی گونه‌های انحصاری استان همدان، یک طرح تحقیقاتی از سال 1390 به مدت پنج سال صورت گرفت که طبق معیارهایی مانند میزان حضور سطح تحت اشتغال و اندازه جمعیت به این نتایج رسیدیم که از 195 گونه انحصاری ارزیابی‌شده در استان، 161 گونه درحال انقراض بوده و 34 گونه در معرض خطر قرار دارند.

عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان تأکید کرد: وضعیت کنونی زنگ خطر بزرگی برای استان است و نشان می‌دهد با طبیعت خوب رفتار نشده و زیستگاه‌ها و گونه‌های گیاهی در معرض خطر هستند؛ همچنین درصورت تداوم وضعیت موجود، گونه‌های باقی‌مانده موجود از بین خواهند رفت.

به گفته صفی‌خانی مناطق دارای تنوع زیستی گوناگون بیشتر در معرض آسیب هستند؛ برای نمونه حد فاصل رزن تا آوج و گرمک تنوع زیستی بالایی دارد که در گذر زمان دست‌اندازی کشاورزان به زمین‌های مرتعی باعث شده گونه‌های انحصاری استان همدان در این رویشگاه‌ها از بین برود.

وی گفت: طبق مستندات در دو دهه گذشته فعالیت‌های انسانی منجر به تهدید و تخریب تنوع زیستی و حذف گونه‌ها، ژن‌ها و قابلیت‌های زیستی شده و با توسعه بی‌ضابطه و مغایر با اصول توسعه پایدار و مدیریت سبز در مناطق شرقی بخش کشاورزی و صنعت، فشار زیاد و غیر متعارفی بر ذخایر زیستی وارد شده است.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز گفت: سال‌های 1399 و 1400 بیش از دو هزار هکتار از اراضی مرتعی استان همدان زیر کشت گیاهان دارویی رفت و امسال هم 800 هکتار پیش‌بینی شده؛ هرچند تاکنون کاری شروع نشده است.

سعید الیاسی ادامه داد: کشت و توسعه گیاهان دارویی با توجه به جایگاه آن در افزایش درآمد خانوارهای روستایی و کمک به وضعیت اقتصادی و معیشت آن‌ها همچنین رویکردهای کلی مبنی بر توسعه صادرات غیر نفتی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وی اضافه کرد: با توجه به مصوبات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اصلاح و بهبود مراتع از طریق کشت و توسعه گیاهان دارویی، این اداره کل با مشارکت جوامع محلی اقدام به کاشت بذر گیاهان دارویی نظیر بابونه، باریجه و موسیر می‌کند؛ یعنی بذر گیاه توسط اداره منابع طبیعی در اختیار مرتع‌دار قرار می‌گیرد.

   کتیرا گونه شاخص همدان

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار کرد: شاخص‌ترین محصول عرصه‌های رویشگاه‌های طبیعی استان کتیرا است که از «گون سفید» به‌دست می‌آید؛ همچنین از ارتفاعات استان به‌صورت سنتی و مشاعی «موسیر» نیز بهره‌برداری می‌شود، همچنین یکی دیگر از محصولات تولیدشده در عرصه‌های طبیعی «شیرین‌بیان» است.

الیاسی افزود: گیاهان دارویی این استان با توجه به طریقه‌ مصرف آن‌ها بین اهالی منطقه به دو گروه دسته‌بندی شدند؛ گروه نخست گیاهانی هستند که به‌عنوان سبزی‌ها و میوه‌ها کاربردهای غذایی دارند و به‌صورت خام، غذاهای مجزا یا به همراه غذاهای دیگر مصرف می‌شوند و به‌‌عنوان مواد اصلی در تهیه‌ برخی از غذاها، چاشنی‌ها و ادویه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

وی اضافه کرد: گیاهانی مانند موسیر، ریواس، سماق، کنگر، تره‌ وحشی، شنگ، کرفس کوهی، والک، پیازک و پنیرک در گروه نخست قرار دارند.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان ادامه داد: گروه دوم گیاهانی هستند که تنها با هدف کاربرد دارویی برداشت شده و شمار آن‌ها بسیار بیشتر از گونه‌های گروه نخست است.

الیاسی افزود: این گروه از گیاهان شامل آویشن، بومادران، بابونه، گل ختمی، پونه‌ کوهی، خاکشیر، گون، باریجه، چای کوهی، کاسنی، گزنه، زنیان، شقایق نعمانی، علف مار، شیرین‌بیان، بادرنجبویه، خارخسک، روناس، منداب، سنبل‌ طیب، شاه‌تره، مرزنجوش و پرسیاوش می‌شود.

   کشت گیاهان دارویی در گرو تخصیص اعتبار

وی تأکید کرد: یکی از چالش‌های اساسی اجرای طرح‌های کشت و توسعه گیاهان دارویی نبود اعتبارات لازم برای تأمین نهاده‌های ابتدایی نظیر تهیه بذر است که درصورت تخصیص اعتبارات لازم با توجه به استقبال روستاییان در اجرای طرح‌های منابع طبیعی و شرایط اقلیمی و تنوع گونه‌های گیاهی دارویی در سطح مراتع استان، می‌توان از ظرفیت مشارکت جوامع محلی در کشت و توسعه آن به‌خوبی بهره‌برداری کرد.

رئیس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: مراتع با توجه به ارائه خدمات متنوع زیست‌محیطی شامل تأمین اکسیژن، آب، علوفه و زیستگاه بسیار ارزشمند هستند؛ اما امروزه به دلایل متعدد ازجمله تغییرات اقلیمی و نوسانات آب‌وهوایی، خشک‌سالی و سیل، چرای بی‌رویه ناشی از رعایت نکردن ظرفیت مرتع، رعایت نکردن فصل و مدت چرا، بوته‌کنی، بهره‌برداری غیر اصولی از محصولات فرعی، تغییر کاربری، معادن‌کاوی، آتش‌سوزی، آفات و بیماری‌های گیاهی با سرعت رو به رشدی درحال تخریب است.

الیاسی اظهار کرد: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان به‌منظور حفظ و صیانت از منابع طبیعی و کاهش آثار بلایای طبیعی دو طرح محوری را اجرایی کرده که نخستین طرح بهبود و اصلاح مراتع با کپه‌کاری، کشت و توسعه گیاهان دارویی، قُرق، کودپاشی، ذخیره نزولات آسمانی، تبدیل دیم‌زارهای کم‌بازده، تأمین آب مورد نیاز دام با مرمت چشمه و احداث آبشخوار است.

وی اجرای طرح مدیریت پایدار مراتع شامل ممیزی و تنسیق مراتع، تهیه طرح‌های مرتعداری، مدیریت چرای دام و کنترل پروانه چرا را از دیگر اقدام‌های اداره کل منابع طبیعی همدان برای حفظ و صیانت از منابع طبیعی عنوان کرد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز گفت: این استان در کنار شهر ری و بغداد از قرن‌های پیش به‌عنوان محل دادوستد گیاهان دارویی شناخته شده و اراضی این استان همچنان مستعد کشت گیاهان دارویی است.

اسفندیار خزائی افزود: یکی از مزیت‌های اصلی گیاهان دارویی نیاز به آب کم برای رشد، نیاز نداشتن به شخم و شیار به‌علت قرار داشتن ریشه در عمق خاک و بازدهی و صرفه اقتصادی بالای این نوع گیاهان است که با توجه به خشک‌سالی جایگزین شدن کشت گیاهان دارویی به‌جای محصولات پُرآب‌بر توصیه می‌شود.

وی با بیان اینکه کشت گیاهان دارویی در حفظ خاک نیز تأثیرگذار است، اظهار کرد: با توجه به اینکه همدان در کاشت و عرضه گیاهان دارویی از قرن‌های پیش شهره بوده، به‌طور حتم درصورت سوق یافتن افراد به سمت کشت این نوع گیاهان، فروش به اندازه کافی برای محصولاتشان خواهند داشت.

خزائی همچنین بر ضرورت وجود صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و فرآوری گیاهان دارویی، نظارت بر افراد شاغل در بخش گیاهان دارویی، برگزاری دوره‌هایی برای آشنایی کشاورزان با نحوه کاشت، داشت و برداشت گونه‌های با ارزش اقتصادی بالا، حرکت به سمت مکانیزاسیون به‌جای کاشت و برداشت با روش‌های سنتی و تجهیزات قدیمی تأکید کرد.

مساحت اراضی ملی استان همدان افزون‌بر 822 هزار هکتار است که از این سطح بیش از 650 هزار هکتار آن دارای پوشش گیاهی مرتعی است.